Tapshurulmighan Xetler

Tapshurulmighan Xetler



Mihray Abdilim Abral


Muqeddime

Aldi bilen bu yazmilirimgha néme üchün "Tapshurulmighan Xetler "dégen mawzuni tallighanliqim heqqide toxtilip ötmekchimen. Kichikimdinla kitab oqushni tolimu yaxshi körettim, hékayige bolghan hérismenlikim tüpeylidin 1-siniptila xéli chong hejimdiki eserlerni oqushqa bashlighanidim, elwette u yillarda Uyghurche yézilghan eserler tolimu az idi,"Qanatliq Xet" "Qizil Pöpüklük Neyze" "Nurluq Qizil Yultuz" "Gao Yübao" dégen’ge oxshash kitablarni bashqilar élipbeni emdila öginiwatqan chaghda men oqup tügetken idim. Méning kitabqa hérismenlikimni körüp apam manga eyni chaghda tépish imkaniyiti bolghanliki kitablarni ekélip beretti , emma bu kitablar méning éhtiyajimni zadila qanduralmaytti. Ene shu künlerde men dadamning kitabliri arisidin Uyghur kona yéziqi élipbesini tépiwaldim, bu méni tolimu xushal qiliwetti. Men nahayiti tézlikte kona yéziqni ögendim ....... Bir heptidin kéyin kitab ishkapidiki Tashkentte bésilghan Uyghur kona yéziqidiki kitablarning ismini oquyalaydighan boldum....... Könglümde emdi méning kitab xumarim bésilidighan boldi dep oylayttim. Shu mezgillerde men Sowét ittipaqida neshr qilin’ghan "Washiok Trobachiyéf We Uning Yoldashliri" "Kishiler Ishikide ""Polat Qandaq Tawlandi"....dégen’ge oxshash kitablarni oqudum, apam mendin tolimu razi idi. Emma künlerning biride Tatar Yazghuchisi Ghadil Katoyning"Tapshurul- mighan Xetler" namliq kitabini körüp qaldim-de, pütün wujudum bilen bérilip oqushka bashlidim, u chaghda 2- sinipta oquydighan 8 yashliq bir qizning bu muhebbet hékayisini chüshinishim elwette mumkin emes idi, emma eserdiki Ghaliyening tesirlik xetliri méni özige mehliya qiliwalghan idi ......Bilmidim, bir chaghda apam béshimda ghezep bilen manga tikilip turuptu......uning qehrlik közliridin uning qattiq achchiqi kelgenlikini bilip kitabni asta apamgha sundum...... Ene shundin kéyin apam kitab ishkapigha qulup salidighan boldi, manga yéshimgha layiq kitablarni élip béretti we derhalla ishkapqa qulup séliwetetti ....... men "Tapshurulmighan Xetler"ning dawamini oqushtin mehrum qalghan idim, Ghaliyening Iskenderge yazghan xetlirini ichimde tekrarlayttim ...... Ottura mektepni tügitidighan yilim tughulghan künümde apam manga bir kitab sowgha qildi. Bolaqni échip közlirimge möllide yash keldi ...... _" Emdi bu kitabni oqusang bolidu, Ghaliyedek qiz bolghin ......" apam méhri bilen mengzimge söyüp qoydi. Kéyin men nurghun kitablarni oqudum, eyni yillarda neshr qilin’ghanliki eserlerning hemmisini oqudum désemmu bolidu, méningmu ashu yazghuchilardek ésil eserlerni yazghum, kishilik hayat sirlirini bayan qilghum keletti......emma arman’gha tushluq derman yoq dégendek men yazghuchi bolalmidim...... Mana teqdir -qismet bilen wetendin ayrilip, yiraq yurtlarda sersan bolup yürgen künlerde chet elde oquwatqan nurghunlighan oqughuchilargha oxshash wetenni, uruq-tughqan, dost -buraderlirimni séghinish héssiyati méni qiynidi......nurghun japalarni tartishqa, nurghun yashlarni töküshke mejbur boldum......Wetende qalghan dostlirimiz bizning bu héssiyatimizni chüshenmise kérek......... Men manga oxshash sansizlighan oqughuchilarning wetendin ayrilghan künlerdiki héssiyatini bayan qilish meqsitide bu yazmilirimni oqurmenlerge sundum. Yazmamgha özümge eng tesir qilghan kitabning namini qoydum.


Tapshurulmighan Xetler


1- Parche Xet ( 1 )

Salam Saba: Xétingizni tapshuruwaldim, siz qiziqiwatqan mesililer heqiqetenmu nurghun yashlar jümlidin men özüm wetende chéghimda bilishke qiziqidighan mesililer idi. Bügün sizge özümning yat ellerde alghan tesiratlirim heqqidiki tunji parche xétimni yollimaqchimen. Saba, siz xétingizde méning wetendin ayrilish aldidiki tesiratimni sorighankensiz, méningche bu nahayiti nazuk bir soal iken. Chünki, wetendin ayrilish aldidiki her bir kishining héssiyati oxshimisa kérek. Men bu soalingizgha zadi qandaq jawab bérish heqqide köp oylandim……. Méning shu chaghdiki héssiyatim ajayip murekkep hem ziddiyetlik bolghan idi, sewebi méning uzundin buyanqi arzulirim réalliqqa chiqish aldida taratti, emma uruq-tughqan dost-buraderlirim, xizmetdashlirimdin, tughulup ösken yurtumdin ayrilish azabi méni qiynaytti. Wiza élishning aldi –keynidiki héssiyatim méning shu chaghdiki rohiy halitimning eng roshen ipadisi bolsa kérek. Konsulxanigha kiridighan kündiki rohiy halitim hélimu ésimde shundaq éniq turuptu. Shu küni etigen men jedwel toldurush üchün konsulxana etrapidiki ikki éghizliq chaqqan’ghina öyde top-toghra 3 saet waqtimni serp qildim, men her bir katakchige estayidilliq bilen sepsalattim, her bir sözning menisini éniq chüshiniwélishqa tirishattim, qolumda lughet, her bir sözni qayta-qayta oylinip andin toldurattim, méning bu qeder inchikilep kétiwatqinimdin ichi pushqan Yang xanim manga qarap –qarap qoyatti, lékin chirayigha külke yügürtkiniche méning jedwel toldurushumgha meslihet körsitip turatti, shundaq qilip saet 11 bolghanda jedwelni axiri toldurup bolduq. Méning jedwelni yene bir qétim sélishturup chiqiwatqinimni körgen Yang xanim emdi chidimidi bolghay sözlepla ketti: «Emdi héchqandaq xataliqi qalmidi, buni körgen kishi bu jedwelni bir Uyghurning toldurghinigha ishenmeydu, xuddi In’gilizlar toldurghandek shundaq rawan, shundaq retlik….» uning méni maxtawatqanliqi yaki méning bu qeder inchikilikimge renjiwatqinini bilelmey qaldim, emma uning “Uygurning toldurghinigha ishenmeydu” dégen sözi xélila judunumni örletti, lékin uning bilen déyiship qélip keypiyatimni buzuwélishni xalimidim-de, külüp turup «méning ornumda bashqilar bolghan bolsimu shundaq qilar idi, elwette estayidil bolghanning ziyini yoq…» méning renjigenlikimni sezdi bolghay, u ongaysizlan’ghan halda «kechürüng, méning bashqiche niyitim yoq idi, estayidil bolghiningiz yaxshi boldi, bu elwette diqqet qilishqa tégishlik muhim ish…..» U gépini tügitip bolup, méning qolumni mehkem siqip turup : “Sizge muwepeqiyet tileymen, siz choqum wizini alalaysiz!” dédi-de, arqidin méni mehkem quchaghlidi, bu xil semimi tilek méning bayiqi xapiliqlirimni qayaqqidur uchuruwetti “Déginingiz kelsun” men uninggha qarap külümsiridim. Chüshtin kéyin saet 1 de konsulxanigha kirettim, emma méning hichnéme yigüm kelmidi. Béyjingning 8- aydiki hawasi tolimu dimiq bolup, shamaldin esermu yoq idi, yamghur yéghiwatqinigha qarimay ademning démi siqilghudek issiq yüzingizge urulatti, bu yurtimizning qurghaq shamalliq hawasigha sélishturghanda goya bir ghayet zor hor monchisining ichighe kirip qalghandek tuyghu béretti. Men yatiqimgha kirdim-de hawa tengshighüchni échip qoyup, matériyallirimni retleshke bashlidim, her bir guwahnamini estayidil körüp chiqattim, her bir höjjetning bar-yoqlughigha qarap chiqattim ….. goya chüshtin kéyin méning pütün teqdirim belgilinidighandek bir tuyghu wujudumni chirmiwalghan bolup, her bir ishni estayidilliq bilen qilattim….. Saet 12:30 otkende elchixana aldigha keldim. Pah, bu yer ajayip qaynaq bazargha aylan’ghan idi, ademler tiqma-tiqmaq bolup kishilerning wang –chungi qulaq méngingizni yeytti. Men öchrette turghach ulargha sepsaldim bu yerde heqiqeten chong soda boluwatatti, elchixana etrapida olturushluq ahalier bolsa kérek qatar jozilarni qoyuwélishqan bolup, ular aldirashliq bilen kishilerning matériyallirini toldurup bériwatatti, yaqa yurtlardin kelghen kishiler ularning aldida uzun öchret bolushup qolliridiki jedwellirini sunushatti, jedwel tolduruwatqanlar kishilerdin soallarni soraytti we aldirap jedwelge yazatti, hichkimmu jedwelning qandaq tolduruliwatqinigha diqqet qilmighandek qilishatti, her bir jedwel üchün 20 minuttin artuq waqit serp qilinmayti. Xéridarlar her bir jedwel üchün 200 yüenni razimenlik bilen jedwellirini toldurup bergenlerge sunatti. Ene shu chaghdila men Yang xanimning néme üchün men jedwel toldurghinimda ichi pushup tit-tit bolghanliqining sewebini chüshen’gen boldum, Béyjingliqlar heqiqeten paytextte yashighanliqning rahitini körüwatatti …. Saet 1:30 da méning ismimni chaqirishti, biz 20 dek adem bir guruppa bolup elchixana aldidiki ikki teripi wadek bilen qorshalghan uzun tar yolni boylap, elchixanige qarap mangduq, könglümde «Mana waqti-saiti keldi, yene yerim saet ichide hemme ish ayan bolidu …» deyttim, xiyal bilen elchixana ishikidin kirip keldim. Kirdimyu köz aldimdiki alamanni körüp béshim aylinip ketti, anche chong bolmighan bu zalning ichide birer mingdek adem barmikin, shunchilik tiqma-tiqmaq bolup ketken bolup, zal ichide olturmaq tügül, azadirek turghidek jaymu körünmeytti. Méning heyran qalghan halitimni körgen aldimdiki yigit manga qarap : «Bügün téxi anche jiq emes iken, bügün chüshtin kéyin zalda 600 adem bar iken, 100 dek ademge wiza berse kérek» uning bu qeder tepsiliy sözliginini körüp qiziqqan halda soridim : «Siz ilgirimu bu yerge kelgenmidingiz?» U achchiq küldi, «Shundaq, 4- qétim kélishim bu, bu qétim yene bermise emdi kelmeymen». Méning uninggha ichim aghrip qaldi, “«Bu qétim choqum wiza alalaysiz !» méning tilikim uni xosh qilghan cheghi, manga qarap «Rehmet, sizmu wiza alalaysiz !» dédi-de, qolumni mehkem siqip qoydi . Ikki saettek saqlighandin kéyin andin bizning ismimizni chaqirip barmaq örnikimizni aldi-de, qolimizgha her xil renglik kartilarni tarqitip berdi, men qolumdiki kartqa qaridim, qolumdikisi sus yéshil renglik kart idi, her halda men yéshil rengni yaqturattim, ichimde ishlirimning ongushluq bolushini tilidim. Bu chaghda zaldiki ademler xéli azayghan bolup, azraq olturuwalghidek jaylar bar idi, nechche saetlep öre turghanliqim üchün putlirim sirqirap aghrishqa bashlidi, ene shu chaghda bügün némishqa pes pashniliq ayagh kiyiwalmighinimgha qattiq pushayman qilishqa bashlidim, bayiqi yigit yénimda peyda boldi «Awu jayda bosh orun bar iken azraq olturuwéling men öchrette turay, ikkimizning kartisi oxshash iken, nöwitimiz kelgende men chaqirip qoyimen» dédi-de, közining quyruqida ayighimgha qarap qoydi, ixtiyarsiz höppide qizirip kettim …… Waqit tolimu asta ötetti, men bu zaldin barghanche bizar bolghili turdum, ichim siqilishqa bashlidi, uzundin-uzun kütüsh jénimgha tegmekte idi, hazir kallamda peqet tezraq ayaghlashturushtin bashqa nerse qalmighan idi. «Tezraq tügisun, meyli wézini bersun yaki bermisun manga beribir, bu nes basqan jaydin ketsemla boldi, ikkinchi bu jaygha kélishni nisip qilmisun». Men bayiqi yigitning 4- qétim wiza élish üchün kirginige heyran qalmaqta idim, men 1- qétim kélipla shunche bizar bolushqa bashlighan idim. Mana bizning guruppidiki 10 ademning ismini chaqirishti, bu chaghda saet 4:30 ötken bolup, zalda 50 che adem qalghan idi, biz 3- köznekke kélip saqlap turduq aldimda 5 adem bar bolup, ulardin peqet birila külümsiriginiche wiza alidighan köznekke ketti, qalghanliri oxshimighan keypiyatlarda tamgha bésilghan pasportlirini éliship qaytishqan idi, emma ularning bu turqi méni téximu perwasiz qilip qoyuwatatti, etigendin buyanqi jiddiyliktin esermu qalmighan bolup, shu tapta ajayip temkin bolup ketken idim.


Tapshurulmighan Xetler

1- parche xet (2 )

Mana mangimu nöwet keldi, seriq chachliq 30 yashlar chamisidiki chirayliq ayal manga qarap illiq külümsiridi : «Xush kepsiz!» men jawaben anche sap bolmigha teleppuzum bilen «Rehmet!» dédim-de, külüp turup passport we bashqa matériyallirimni uninggha uzattim, u birer qur mundaqla qarap qoyupla külümsirigen halda «Nahayiti retlik we etrapliq teyrarlapsiz» dédi, men uning yene qandaq soallarni soraydighanliqigha teyyarlinip turdum, u manga qarap «Eger jawab bérishte qiynalsingiz, Xenzuche sözlisingizmu bolidu» dédi men béshimni lingshitip «Her halda soalingizgha jawab bereleymen !» dédim, Lékin u mendin bashqa hichqandaq soal sorimidi, kompyutérdiki manga ait matériyallarni birdem körüp turdi-de, manga qolini sundi « Sizni tebrikleymen» Sizge bügünki eng axirqi ikki wizining birini bérish qararigha kelduq, oqushungiz we tetqiqatingiz ongushluq bolsun !» u qolumni mehkem qisti, men uning mendin jiqraq soal sorishini, türlük bahaniler bilen méni ret qilishini, men bolsam perwasizliq bilen uninggha rehmet éytip bu zaldin chiqip kétishni oylighan idim, emma u mendin méni qanaetlendürgidek soal sorimidi, méning nahayiti estayidilliq bilen teyyarlighan matériyallirimni tüzükrekmu körmidi. Men özüm tesewwur qilghinimdek hayajanlinip ketmidim, belkim könglümde ajayip bir achchiq tuyghu peyda boldi ……Méning wiza chaplan’ghan pasportumni tutqiniche aldimda héliqi Xenzu yigit turatti «Sizni tebrikleymen, ikkilimizge wiza bériptu !» Emma umu bek xushal körünmeytti, chirayidin harghinliq chiqip turatti ….. «Mubarek bolsun !» men uninggha karap külümsiridim. «Hemmisi axirlashti, men uzaq saqlighan emma bügün wizini qolumgha élip barghum kelmeywatidu, hede» Uning közliride yash danichiliri parqirap ketti, «Men sizni hede dey bolamdu? Gerche Uyghur bolsingizmu hedemni eslettingiz, uni bek körgüm kelgen idi, mana emdi körüshidighan boldum….» Ughu tughqanliri bilen jem bolghili kétiwetiptu, menchu, öz armanlirimgha yétimen dep ailemni, balilirimni tashlap oqushqa kétidighan boldum…….axirini oylighum kelmidi …yéqin kishilirimdin ayrilidighanlimdin ibaret bu hijran azabi yürikimni örteshke bashlighan idi…….. Mana bu méning wetendin ayrilish aldidiki rohiy halitim, qolumgha wizini alghan künümdin bashlapla mende öz yéqinlirimdin ayrilishning azabini his qilidighan achchiq sézim peyda bolghan idi …mangidighan waqtim yéqinlashqinida bolsa bu hislar téximu küchiyishke bashlidi…… Sizni qanaetlendüreligüdek jawab yazalidimmu buni bilmeymen, emma bu xil hissiyat manga oxshash öz wetinidin ayrilip chet ellerde musapirchiliqta yashawatqan nurghunlighan oqughuchilarning sézimi bolsa kérek dep oylaymen. Aman bolung .. Hörmet bilen : Lale


Tapshurulmighan Xetler

2-Parche Xet

Salam Saba : Bügün sizge 2- parche xetni yéziwatimen . Bu xetni yézish manga xélila tes keldi, chünki wetendin, yéqin kishilirimdin ayrilish aldidiki shu azabliq minutlarni esliginimde hélimu közüm liqqide yashqa tolidu. Shu küni etigen tolimu seher turup kettim. Könglüm shundaq yérim, keypiyatim töwen idi......Hich ishqa könglüm tartmaytti, eger shu minutlarda yoldishim ötken qétimqilarqidek "Boldi barmighin ......" dep ching turuwalghan bolsa, belkim bu seperdin waz kéchishimmu mumkin idi.....Uningdin, yashan’ghan anamdin, téxi yesli yéshidiki balilirimdin ayrilip yat bir elge bérish manga tolimu éghir kéliwatatti. "Towa" deyttim özümge, shunche arzu qilip, shunche teshna bolup kütken künler yétip kelginide bu seperdin yaltiyip qéliwatattim, shu tapta birsi teselli bersila étilip yighlap kétishim mumkin idi, balilirim bilen xuddi her küni derske mangidighan chaghdikidek addila xoshlashtim, apamgha deydighan gépimni tapalmidim, uning Ayroportqa bérishini xalimidim, méning mangghinimni körüp köngli buzulmisun dédim, bir ömür bizni béqip mana emdi bizning halidin xewer élishimizgha muhtaj bolup qalghan anining közliriche uni tashlap yiraq elge kétip, uning eslidinla ayrilish azabigha chidimaywatqan yürikini yene zide qilghum kelmidi. Yoldishim we qérindashlirim bilen mashinigha olturup Ayroportqa yol alduq, mashina ichide peqet akamla sözleyti :"Apamdin, baliliringdin xatirjem bol, oqushungni yaxshi oqu ......" men ündimestin béshimni lingshitip maqulluq bildürdüm, yoldishim undimidi, emma uning közliridin éghir mung tökülüp turatti, uning derize sirtigha tikilgen közliri manga uning könglidiki hemmini éytip bériwatatti, méning oqush arzuyumning shu qeder küchlüklüki uni tesirlendürgen, uni qayil qilghan, méni qollashqa, eng éghir mejburiyetni özi yalghuz zimmisige élishqa mejbur qilghan idi, elwette buning üchün qattiq irade, gheyret kérek. U mana mushularning hemmisige berdashliq berdi. Manga bolghan cheksiz ümid we ishenchi bilen méni bu seperge uzitiwatatti. Könglüm tolimu yérim bolup ketti, yighlighum...." boldi, bu oqushtin waz kechtim" dégüm keldi. Ayropilan 2 saet kéchikip uchidighan boldi. Qérindashlirim méni yoldishim bilen yalghuz qaldurup xoshliship kétishti. Ayroportning zalida chong oghlum üchimiz qalghan iduq, oghlum toxtimay sözleytti,"Apa, béripla téléfon qilghin, bizdin ensirime, dadam bar ......" her ikkimiz oghlimizning geplirige qulaq sélip jimmide olturattuq. Nechche waqittin buyanqi tügimes paranglirimiz yoq, arida qalghini éghir sükütla idi. Lékin néme démekchi ikenlikimiz közlirimizde ayan idi. Shundaq, bu xil ayrilish her ikkimizge éghir kéliwatatti. Men tügimes hijran azabini yutup kétiwatattim. U bolsa eng éghir yükni yalghuz zémmisige élip qalghan idi, u manga "Balilardin we apangdin xatirjem bol, men bar ....." démekte idi, emma aghzidin bir éghiz gep chiqmaytti. Eshundaq jimmide olturup 2 saet waqitmu toshup ketti. Mana ayrilish minutliri axir yétip keldi ! U somkamni kötürüp ornidin turdi-de, manga qarap "Emdi mangayli" dédi, shu tapta méning uning boynigha ésilip rasa yighlighum, "Barmaymen u oqushqa" dégüm keldi. Biraq héchnéme démidim, oghlimizni ching quchaghlidim-de uning mengzidin söyüp qoydum. Mana Tamojnidinmu öttüm, ixtiyarsiz arqamgha burulup qaridim, oghlum bilen u qollirini égiz kötürüp manga shiltiwatatti, men uning közini qoli bilen sürtüwatqanliqini körüp qaldim. Mushu künlerde méning aldimda shunche temkin, shunche chidamliqliqini ipadiligen, her küni qiziq geplerni qilip méni küldürüp, bezide térikturup, bezide yighlitip, ötken yoldishim bügün ixtiyarsiz közini yashlighan idi. Men özümni emdi zadila tutuwalalmidim. Pangngide étilip yighliwettim. Yénimda ayropilan ishikige kétiwatqanlar manga teejjüp bilen qarashti. Ayropilan yerdin kötürülüp xéli waqitlarghiche ésedeshtin toxtimidim...... Saba, shundaq, ayrilish heqiqeten azabliq. Emma uzundin buyan qelbimde yan’ghan oqushqa bolghan teshnaliq méni mushundaq müshkül seperge yol élishqa, öz irademdin yanmasliqqa dewet qildi, elwette bu yol tolimu müshkül, tolimu japaliq. Belkim men közligen meqsidimge yételmeslikim, tartqan japalirim, töligen bedellirimge layiq netije alalmasliqim mumkin. Emma bu dunyagha kelghen ikenmiz öz arzu-ghayilirimiz yolida tiriship béqishimiz kérektur dep oylaymen. Gerche méning bilim alidighan eng güzel, eng ötkür chaghlirim ailem, balilirim üchün serp bolghan, yenimu örlep oqush pursiti kéchikip kelgen bolsimu, lékin men bular üchün hergiz pushayman qilmaymen. Chünki men yoldishimning semimi muhebbitige, uning qollishigha, ishenchige érishtim, muhebbitimizning méwisi bolghan balilirimizgha érishtim, mana emdi kichikimdin tartip qelbimde yan’ghan oqush arzuyum üchün yat ellerge seperdimen. Men pütün kishilerge shundaq déyeleymenki "Men eng bextlik ayal". Hörmet bilen: Lale


Tapshurulmighan Xetler

3- parche xet Tunji Tesirat

Salam Saba: Siz xétingizde mendin tunji uchratqan Amérikiliq heqqidiki tesiratimni sorapsiz. Shundaq yat bir elge qedem basqiningizda hemishe dégudek tunji uchratqan adimingiz, tunji körginingiz sizde eng chongqur untulmas tesiratlarni qalduridu, elwette mendiki tunji tesiratmu nahayiti chongqur bolup, méningche eslep ötüshümge erziydu. Shu küni Ürümchidin ayrilip Béyjinggha kelgiche, köz aldimdin yéqin kishilirimning simasi ketmidi, munglinipla olturattim, kech saet 5 de Béyjing ayrodromida qonup, etisi seher saet 6:00 ning Ayropilanida Amérikining Newyork shehirige qarap uchtuq. Shundaq qilip weten chegrisidin chiqip ketken boldum. Ayropilanning hawagha kötürülüshi bilen könglümdiki mung-hesretlerning ornini yéngiche dunyagha bolghan qiziqish igileshke, özüm baridighan yer heqqide oylashqa bashlidim ..... Biz olturghan ayropilan Junggoning xelq’araliq ayropilani bolup, ayropilanda chet elliklerge qarighanda Junggoluqlar jiqraq idi. Kishiler yenila manga nahayiti tonush bolghan Xenzu tilida paranglishatti, ekranda qoyuliwatqinimu merkiziy téléwiziye istansisining xewerliri we Xenzuche nahshilar bolup, yénimdiki yashan’ghan boway-momay bu jingjü tiyatir naxshisigha béshini lingshitip, asta jör boluwatatti, elwette her kimning orunduqida birdin tingshighuch ornitilghan bolup, awaz esla sirtqa anglanmayti, emma bu boway tolimu hayajanlinip ketken bolsa kerek, awazi xélila ünlük chiqip ketti bir qatarda olturghanlarning ichide bir chet ellik kishi bolup, u deslep manga qarap miyiqida külüp qoydi, kéyin bowaygha tikilip qarap ketti, bu chaghda etraptikilerning hemmisi dégüdek bu bowaygha qarashqa bashlidi, lékin héchkimmu bu bowaygha awazini pesrek qilish toghriliq bir nerse démidi. Méningmu ichim pushqan bolsimu, emma menmu héchnéme démidim, bu yashan’ghan kishini renjitkém kelmidi. Boway emdi hemmini untughan halda közini yumuwélip xélila yuqiri awazda naxshigha jör boluwatati.......Shu chaghda bir kütküchi qiz yénimizgha keldi we edep bilen bowaygha égilip salam qildi, heyran qalghan boway uninggha teejjüp bilen qarap, qulighidiki tingshighuchni axir qoligha aldi, kütküchi uninggha bashqilar angliyalmighudek pes awazda birnémilerni dégendin kéyin boway ongaysizlan’ghan halda béshini lingshitti. Yénimdiki bashqa Junggoluqlar béshini chayqighiniche asta ghodurashqa bashlidi, ular öz sözide Xenzulardiki bashqilarni hormetlimeydighan bu illet qachan tüger......dégendek geplerni qilishiwatatti. Ong yénimda olturghan héliqi chet ellik kishi manga qarap asta «Siz engilizche sözliyelemsiz?» didi, men sel ongaysizlan’ghan halda «taza yaxshi sozliyelmeymen, emma addi sözlerni chüshinimen» dep jawab berdim . U külüp turup «Mana xéli yaxshi jawab berdingiz» dédi-de andin manga sinchilap bir qarawetip : «Siz Chinesegha oxshimaydikensiz, siz nelik?» dédi. Men külüp «Men mushu dölettin» dédim, U ishenmigen halda «Yaq, bu yerliklerning hemmisi mawulardek awazliq sözleydu, közi mundaq» U qoli bilen ikki közining quyruqini tartip “Yalang qapaq” dégenni manga uqturdi, men éhtiyat bilen yénimdikilerge qarap qoydum, ularning beziliri téléwizor körüwatqan, beziliri uyqugha ketken idi.... Men asta jawap berdim «Men mushu dölette yashaymen, emma men Chinese emes, Uyghur» U téximu ejeblendi, «Bu yerde hemmisi Chineseghu, men silerdek ademlerni körmigen», «Yaq bu dölette nurghun milletler yashaydu, Chinesedin bashqa Tibet, Mongghul, Uyghur, Qazaq, Ozbek.....dégendek 56 millet bar, Uygurlar ahalisi 10 milyon’gha yétidighan chong milletlerdin.....» Men xeritini qolumgha élip Shinjangning ornini, u yerdiki Türkiy milletlerni bu kishige tonushturdum, andin somkamdin «Uyghur Örp-Adetliri» dégen kitabni élip Uyghurlarning turmushi teswirlen’gen resimlerni uninggha körsettim. U resimlerni körüp, méning chüshendürüshümni anglighandin kéyin, epsuslan’ghan halda «Shundaq chong milletkensiler, yéziqinglarmu bar iken, emma men we nurghunlighan manga oxshash kishiler silerni téxi bilmeydu…… dédi. Uning bu sözi manga qattiq tesir qildi. Shundaq, biz özimizdin daim pexirlinip özimizning qedimiy medeniyitimiz heqqide harmay sözleymiz emma téxi nurghun ellerde bizdek milletning barliqini bilmeydiken, mana yénimdiki bu kishi Mongghulni, Tibetni bilidiken, Ottura Asiyadiki bashqa Türkiy qérindashlirimizni, Özbekni, Qazaqni, Tatarni.....bilidiken emma Junggoda yashaydighan Uyghurni bilmeydiken......shu tap uninggha qarighanda men téximu epsuslinip kétiwatatim. «Bu qétim kelginimde men choqum siler bar zémin’gha barimen !» U qet’ilik bilen shundaq dédi. Mana bu men uchratqan tunji chet ellik. U esli Méksikiliq bolup hazir Amérikining Texsas Shitatida yashaydiken. U Junggoluqlar heqqide xéli jiq nersilerni bilsimu, emma Uyghurlar heqqide ilgiri zadila anglap baqmighan iken. Uning Uyghurni körüshimu tunji qétim iken. U manga méni deslep körginide Özbek yaki Türk bolsa kérek dep oylighanliqini sözlep berdi. Mana mushundaq parangliship 2 saetning qandaq ötüp ketkinini bilmeyla qaldim, «Yene 13 saet hawada mushundaq uchimiz, birdem közingizni yumuwéling». U shundaq dep bolup, derize terepke béshini burap közini yumdi. Emma méning zadila uyqum kelmidi...... tünügün kéchiche öydikilerni oylap uxliyalmighan bolsam mana emdi bu kishining gepliri manga qattiq tesir qilmaqta idi». Biz özimizni qaltis chaghlaymiz, emma nurghun ellerde bizdek milletning barliqini téxi kishiler bilmeydiken». Ayropilanda qanchilik olturghinimni bilmeymen, xiyal bilen xéli waqit ötüp ketti. Men baridighan mektep Amérikining kichik bir shehiride bolup, Indiana Shitatigha jaylashqan Bolimingtoon dégen kichikkine bir sheher idi. Könglümde shundaq oylaytim, «Belkim men baridighan sheherde Uyghurlarni bilidighanlar téximu az bolushi, hetta yoq bolushi mumkin, elwette méni teklip qilghan oqutquchumdin bashqa». Saba men uchratqan tunji chet ellikning manga bergen tesiri “Uyghurlarni bilidighanlar tolimu az iken” dégendin ibaret boldi, ene shu saettin bashlap mende Uyghurlarni chamimning yétishiche téximu jiq kishilerge tonushturush, ulargha dunyada mushundaq bir milletning barliqini bildürüsh istiki kücheydi. Xeyr, bügünche xétimni mushu yerde ayaqlashturay, bu yerge yéngi kelgen chaghda men uchrighan ishlar heqqide kéyinki xetlirimde bayan qilay. Hörmet bilen: Lale

Tapshurulmighan Xetler

4- Parche Xet
Tunji Tesirat Dawami

Shundaq Saba, men ayropilanda körgen tunji Amérikilik özining Uyghurni zadila körüp baqmighanliqini, hetta anglapmu baqmighanliqini éytip, könglümni qattiq yérim qilghan idi. Mana emdi özüm oquydighan mektepke qarap kétiwatimen. NewYorkta ayropilandin chüshüp bir keche qonup, bügün Bloomingtongha yene ayropilanda uchushqa mejbur idim, ömrümde bundaq uzun seperni bésishim tunji qétim bolghach, turup hayajanlansam, turup özümning shunche uzun seperni bésip kelginimge ishengüm kelmeyti! Ayropilandin chüshüp birdem saqlidim. Aldimgha méni teklip qilghan oqutquchum adem ewetmekchi idi, ömrümde körüp baqmighan bu kishini tesewur qiliwatattim, u balkim 60 yashlardin ashqan, chachliri aqarghan, yaki chüshüp ketken bir boway bolsa kerek. Ene shu xiyal bilen turghinimda ottura yashlarda bolsa kerek, igiz boyluq bir Amérikiliq kishi kélip sap Uyghur tilida "Yaxshimusiz? Harmighaysiz!" dep salam berdi. Men quliqimgha ishenmey qaldim, u tolimu rawan sözligen idi! Men sel mengdep qaldimde özümni ongshiwélip "Rehmet! Anche emes....."dep jawab berdim. "Resimingizdikige oxshaydikensiz, qarapla tonudum...." U sözligech qolumdiki chamadanni aldi. Téxi bayila özümge tunji uchrighan Amérikiliqning Uyghurlarni bilmeydighanliqini oylap könglüm yérim bolghan idi, mana bu kishi tolimu rawan Uyghur tilida men bilen körüshiwatatti, "Men G.Thomas bolimen, axiri keldingiz, yolingizgha jiq qaridim...." mana emdi téximu heyran qaldim! Meni teklip qilghan oqutquchum aldimda turatti! Men emdi özümni zadila tutalmidim, heyranliqimni qilche yoshurmastin "Siz bek yash ikensiz! Uyghur tilini bek yaxshi sözleydikensiz!" dédim. U qaqaxlap külüp ketti-de "Toghra men sizni heyran qalidu dep oylighan, méni belkim 70 lerdiki boway dep tesewwur qilghan bolsingiz kerek." U méning könglümdikini tépiwalghan idi. Uning mashinisi ayrodrum ichidiki mashina toxtash meydanida bolup, biz anche uzun mangmiduq, U méning éghir yüklirimni mashinigha saldi-de, manga qarap "Qéni, merhemet !" dep mashina ishikini échip berdi ."Rehmet!". Uning aldimgha özi chiqqini méni bekla tesirlendürdi, men uninggha téléfon berginimde u ayrodromgha adem ewetidighanliqini éytqan idi. "Biz bir saettin jiqraq mangimiz" u yol boyi manga bu sheherni tonushturup mangatti "Ayalim ikkimiz yolingizgha jiq qariduq, sizge bir éghiz öyimizni teyyarlap qoyduq, bügün bizningkide aram élip ete turalghugha béring, biz apirip qoyimiz..." U tolimu qizghin idi. Biz öyge kirgende G xanim téxi mekteptin kelmigen bolup, men özüm alghach kelgen kitablarni oqutquchumgha berdim,"Bek yaxshi boldi!" U kitablarni körüp bek xosh bolup ketti. Ishik tiriqqide qildide, arqidin bir ayal kishining In’glizche "Men keldim, kep boldinglarmu?" dégen awazi anglandi. Oruq igiz boyluq, tolimu chirayliq bir ayal xush tebessum bilen rawan Xenzu tilida manga qarap: "Yolda charchighansiz, yol bek yiraq" dep techliq soridi." Sara Xenzu tili mutexesisi, u étnogirafiyeni tetqiq qilidu!" G ependi ayalini tonushturdi, arqidin manga qarap qiziqchiliq qilip "Qarang biz öyde Xenzuche paranglishimiz, shunga hazir In’gliz tilini untup qalayla dédim..." men bu ikkeylen’ge barghanche qayil boluwatattim, "Qaltis ikensiler, biringlar Uyghur tili mutexesisi, biringlar Xenzu tili mutexesisi..."méning ulargha bolghan hörmitim barghanche éshishqa bashlidi. Sara külüp béshini chayqidi, "Bu yerde mutexesisler bek jiq, kéyin bilip qalisiz, az dégende 3-4 tilni bilidighan oqutquchilar xéli bar”. Men külüp qoydum. Emma kallamda bolsa wetendiki xizmetdashlirimning til ötkilidin ötelmey, qiynilip yüridighan haliti, özümning bolsa Xenzu tiligha pishshiqlighimdin pexirlinip, özümni qaltis chaghlaydighan halitim köz aldimgha keldi-de qizirip kettim... Shundaq, öginishke tégishlik nersiler heqiqeten jiq idi. Saba, biz özimizdin pexirlinip yashashqa adetlinip ketkenmiz, bizning nezerimizde biz ajayip qaltis! Bashqilarni anche közge ilghumiz kelmeydu, bashqilardin sorash emes, belki bashqilargha ögitishke amraq. Qaide-yosunlirimiz, méhmandarchiliqimiz, toy-tökünlirimiz…yene alliqandaq paaliyetlirimiz shunchilik jiq ikenki ayighi chiqmaydu, her qétim qaxshap turimiz-yu, emma shu sorun’gha, olturushqa barimiz...Bu heqte köp kishiler ozining bizarliqini ipadileshti, narazimu bolushti...emma bu paaliyetlirimiz ewjige chiqsa chiqiwatiduki hergiz toxtap qalghini, hetta azraqmu azayghini yoq... Eqellisi bezide aldirashchiliqta balilirimizghimu hemrah bolalmaymiz...(Bu yéngi gep emes! Köp déyilgen) Mana mushularni oylighinimda özümning nurghun waqitlirimni bihude ötküzüwetkinimni téximu hés qilishqa bashlidim..... Xeyr, bügünche mushunchilik sözley.
Aman bolung. Hörmet bilen: Lale

Tapshurulmighan Xetler

5- Parche Xet Tunji Saetlik Ders

Salam Saba, méning jawablirimni kütüwatqiningizni bilimen, emma yéqindin buyan dersler bekla aldirash bolup ketkechke xétingizge waqtida jawab qayturalmidim, bundin kéyin amal bar chaqqanraq jawab yézishqa tirishimen. Saba, men mektepke kélip etisi (Düshenbe) etigende oqutquchum bilen birlikte oqughuchilar bashqarmisigha berip, mektepke kirish resmiyetlirini ötidim, G ependining yardimide tégishlik ankitlarni toldurdum, G ependi yénimda körsetme bérip turdi, uning yardimide bu resmiyetlerni béjirishim méning oylighinimdin xélila téz tügidi. Chüshtin kéyin G ependimning dersi bar iken, u méning özining dersini anglighim bar-yoqluqini soridi, men heyranliq bilen uninggha qaridim, \"Siz oqutquchum tursingiz, elwette dersingizni anglishim kérekte!\" U xushxuyluq bilen külümsiridi, \"Rehmet, eger xalisingiz men bilen bérip dersimni anglisingiz bolidu, bu yerde siz erkin, chünki siz \"Visiting Scholar\". Siler birqeder erkin bolisiler, mektipimizde erkin halda öz kespingiz saheside tetqiqat élip barsingiz bolidu...\" U manga méning bu yerdiki hoququm we mejburiyetlirimni chüshendürüshke bashlidi... Uning sewrchanliq bilen chüshendürüshi netijiside men mektep tüzümige ait nurghun nersilerdin xewerdar boldum, heqiqeten bu yerdiki mekteplerning dölitimiz mektepliri bilen oxshimaydighan nurghun terepliri bar iken, bu heqte men kéyinki xetlirimde ayrim toxtalmaqchimen. Shundaq qilip chüshtin kéyin saet 2:30 da G ependim bilen dersxanigha kirip keldim. Sinip anche chong emes bolup, onnechche oqughuchi sinipni aylandurup qoyulghan orunduqlarda olturushatti. Ulargha sepsaldim, ular oxshimighan millet, oxshimighan irqtiki oqughuchilar bolup, hemmmisila nahayiti yash idi, G ependi ulargha méni tonushturdi \"Bu yaq bügün keldi, fakultétimiz teklip qilghan \"Viziting Scholar\", Uyghur örp -adet tetqiqati bilen shughullinidu\" arqidin manga qarap külümsiridi \"Lale xanim, siz ularning soallirigha jawab bérishni xalamsiz?\" Men sel ongaysizlinip qaldim,\"Elwette xalaymen!\". Shu haman oqughuchilar nahayiti qiziqish bilen manga qariship ketti. Wetende men nurghun oqughuchilargha ders bergen, hichqachan temtirimigen, her saetlik dersimni tolimu temkin ötüp chiqattim, hetta tuyuqsiz ders anglighili kirgen fakultét mudirlirige uchrap qalghinimdimu asanliqche hoduqup qalmayttim, emma bügün némishqidur Magistérliqta oquwatqan bu oqughuchilarni körüp xélila temtiridim... G ependim bügünki témini doskigha yazdi-de, andin oqughuchilardin mushu téma heqqidiki qarashlirini bayan qilishni telep qildi, dunyaning herqaysi jayliridin kelgen bu oqughuchilar In’gliz tilini shunchilik rawan sözleytti, men özümning wetende ögen’gen azghine In’glizche sewiyem bilen ularning her xil teleppuzdiki In’glizche bayanlirining intayin az qisminila chüshinelidim, merkiziy Asiya, Uyghurlar tarixi, dégendek özümge tonushluq sözlerni anglighinimda bu sözlerning ularning nahayiti ittik sözligen sözliri bilen mezmun jehettin qandaq baghlinishi barliqini oylayttim... Hemmeylenning aldida tordin chüshürüwalghan matériyallar bolup, ular shuninggha qarap özining bu heqtiki qarishi we hel qilalmighan mesililer heqqidiki soallarni otturigha qoyushatti, hemmeylen dégüdek munazirige qatnishiwatqan bolup, her kim nahayiti erkin halda öz pikrini bayan qilatti... G ependim bolsa oqughuchilarning bayanlirini nahayiti diqqet bilen anglaytti we arilap soallarni qisturup qoyatti, bezide özining qarashlirini otturigha qoyatti... Gerche ularning bayanlirini taza yaxshi chüshinelmigen bolsammu, emma oqughuchilardiki bu qeder estayidilliq we qizghinliq manga xélila tesir qildi, ular mesililer heqqidiki oxshimighan bayanlirini otturigha qoyushatti, qizghinliq bilen talash-tartish qilatti, hemmeylen dégüdek ders mezmuni ichige kirip ketken idi. Epsus, méning In’glizche sewiyem ularning bu xil qizghin munazirisige qatnishishimgha éghir tosalghu boluwatati, kallamda \"Men tirishishim kerek, ulargha oxshash öz meqsidimni erkin ipadiliyeleydighan sewiyege yétishim kérek\" dégen pikir höküm süretti... Saba, mana bu qatnashqan tunji saetlik ders, bu bayanlirimni oqughiningizda qandaq tesiratqa keldingizkin buni bilmeymen, emma manga tesir qilghini oqutquchidiki oqughuchilarni mahirliq bilen yéteklesh, oqughuchilardiki estayidil oylinish, erkin pikir qilishtin ibaret oqutush métodi boldi. Özümge kelsem, özümning In’gliz tili anglash iqtidarimning téxi nahayiti nacharliqini hés qilmaqta idim, gerche yazma matériyallarni lughetning yardimide oqup chüshuneleydighan bolsammu, emma anglap chüshinish iqtidarim heqiqeten bekla nachar idi, mana bu bizning wetendiki In’gliz tili oqutushidiki bir ajiz nuqta bolsa kerek, bu xil peqet oqup chüshinishkila ehmiyet bérip, anglash we sözlesh iqtidarigha sel qarilidighan oqutush usulining ziyinini men tunji saetlik dersni anglash jeryanida téximu hés qilmaqta idim. Xeyr, bügün mushunchilik yazay, bashqilarning néme dewatqanliqini bilelmey yoluqqan uqushmasliqlar heqqide kélerki xétimde yazimen, bu uqushmasliqlar eng awal méning yataqdishim bilen bolghan munasiwitimde ipadilendi, ishinimenki siz choqum bulargha qiziqisiz. Xosh, aman bolung. Lale
http://www.biliwal.com/modules.p ... iewtopic&t=1162


Tapshurulmighan Xetler

6- Parche Xet Tunji Yataqdishim

( 1 )Salam Saba! Méni aldiritip yazghan üch parche xétingizni tapshuruwaldim, shu tapta jawab xetni kéchiktürgenlikimdin xijilmen, kechürüng mushu hepte an'gena késili qozghilip qélip, üch kün derstin qaldim, yat elde aghrip qélishtin xudayim saqlisun! Bekla ghéripsindim... Ötkende sizge bu qétimqi xétimde tunji qoshnam we uning bilen bolghan bezi uqushmasliqlar heqqide yazmaqchi bolghanliqimni éytqan idim, bu qétim aghrip qalghinimda uning bilen bille ötküzgen künler ésimge kélip qaldi, chünki shu chaghdimu angine qozghilip aghrip qalghan idim, uning shu qétim méning halimdin xewer alghini, manga naxsha éytip bergini hélimu ésimde... Mektepke kélip 3- küni oqutquchumning yardimide men aldin alaqiliship qoyghan kélishim boyiche uning öyige köchüp bardim (chünki shenbe, yekshenbe künliri u NewYorkqa ketken bolup, düyshenbe küni kech qaytip kelgen idi). Biz oqughuchilar olturaq binasining 5- qewitige chiqip ishikni qaqtuq, ishikni nahayiti yash, bughday önglük chirayliq bir qiz achti, u bizni körüp nahayiti xushxuyluq bilen "xeyrilik kech!" dep salam qildi, uning manga bergen tunji tesiri ajayip yaxshi boldi, méning közümge u tolimu issiq köründi, bizmu uninggha jawaben salam qilduq...U méni körüp nahayiti xush bolghan bolsa kérek, qizghinliq bilen quchaghlap qoydi we arqidinla "Sizni körginimdin bek xushalmen, mana öyingizni teyyarlap qoydum" dédi-de, bizni bashlap öy ichini körsetti, öy bir méhmanxana, ikki hojra öydin terkib tapqan bolup xélila azade idi, rastini désem men öydin köre bu yéqimliq qizni yaqturup qalghan idim. Shundaq qilip men bu öyde turup qaldim, öy ijarisi ayliqi 350 dollar bolup bashqa öylerge sélishturghanda 100 dollar qimmet idi, biraq mektep ichide bolghach derske we kutupxanigha bekla qolayliq idi, elwette öz xirajiti bilen kelgen manga oxshash kishilerge bu asan chüshmeytti. Men ikki ayliq ijarini aldin bériwettim, u deslep sel heyran qaldi-yu, lékin kéyin, nahayiti xush bolup pulni aldi. Könglümde emdi turmushumdin xatirjem boldum, ikki ayghiche birer ish tapsam, ijarini bir terep qilalaymen'ghu, dep oylidim, emma kéyinki ishlar méning tesewurumning eksiche boldi, nurghun qiyinchiliqlargha yoluqtum. Bu bir kichikkine sheher bolup, ahalisi 20000 che bar iken, emma mektep oqughuchiliri sheher ahalisidin ikki hesse jiq déyishke bolatti, shunga mushu mektep asasida qurulghan sheher déyishkimu bolatti, sheher ahalisining xizmet menbesi oqughuchilargha mulazimet qilish bolup, oqughuchilargha xizmet tépish imkaniyiti yoq déyerlik idi, men mektepni tallighan chéghimda kespni asasliq orun'gha qoyup, turmush ishigha sel qarighinim üchün tunji qétim ökündüm, öz xirajiti bilen oquydighan mendek biri üchün bir yil waqit az waqit emes idi, shundaq bolsimu yenila ümidwar boldum, ishligidek ish tépilishigha ishenchim bar idi. Yataqdishimning ismi Baime bolup, Malayshiyaliq musulman qiz idi, özining dep bérishiche u ata- anisi Amérikigha oqushqa kelgen chéghida tughulghan bolup, Amérika pasporti bar iken, shunga u Amérikiliq oqughuchilar behrimen bolushqa tégishlik barliq hoquqlardin behrimen bolalaydiken, uning heqiqeten teliyi bar idi, men uningdin "Oqushungiz tügise Magistérliqni oquydikensiz-de"dep soridim, u ejeblen'gen halda manga tikilip qarap ketti-de, "Némishqe oqughudekmen, bu yil oqushum tügise erkin bolushni istewatimen!" dédi, men öz qarishim boyiche uningdin bundaq soalni sorighinimdin pushayman qildim, elwette oqush uning erkinliki, méning uningdin bundaq soal sorishim artuqche idi, kéyinki künlerde men uning oqushni esla xalimaydighanliqini barghanche tonup yettim, ikkimiz ikki xil tiptiki ademlerdin iduq. U méning kitablirimgha her bir qarighinida béshi qétip kétetti, "Nimanche jiq kitab bu, japa tartip ekelgiche nurghun pul töligensiz?" "Shundaq, éghirliqi éship kétip 70$ tölidim", "Qarang, méning birmu kitabim yoq, kutupxanida hemme kitab bar ". Uning rasttinla birmu kitabi yoq idi, hetta konsipikimu yoq idi, men artuqche gep qilmidim. "Qarang bu resimlerge," u ramkigha élip tamgha ésip qoyghan gézittin qiyiwelin'ghan resimlerni we élan resimlirini manga körsetti, "Bular méning Asiya cholpini bolghan chaghdiki resimlirim, bu méning yanfon élanidiki resimim", "Pah! cholpan ikensiz!" men uni maxtap qoydum, emma cholpan bilen bille turghinim üchün anche xush bolmidim, men esli kitabxumar bir qiz bilen bille turarmen, shu jeryanda In'glizche éghiz tilimni puxtilap bararmen dep oylighan idim, lékin bu ishni körüng, sel béshim qatqan bolsimu, lékin béshimgha kelgenni körermen dep oylidim. Kélip 3- küni ashxanidiki exlet sanduqigha qarisam exlet toshup kétiptiken, exletni achiqip exlet tökidighan jaygha tashliwettim-de korupkidin yéngi exlet xaltisini élip sanduqqa sélip qoydum, ashxana we méhmanxanini pakiz tazilap chiqtim, chünki öydiki aditim boyiche öy pakiz bolmisa ichim pushup qalatti, könglümde bu qiz kelse choqum xush bolidu, dep oylayttim. Nedikini, yérim kéche saet 12 ler bolsa kerek, u ishikimni gümbürlitip qaqqili turdi, men chöchüp oyghandim, chünki etigen men derske ketkende u uxlap qalghan bolup, chüshtin kéyin kelsem chiqip ketiptiken, kelgendin buyan uni kündüzi körüsh imkaniyiti bolmighan, kéchisi u kelgende men uxlap qalattim, men birer ish yüz bergen bolsa kérek dep oylidim-de, bérip ishikni achtim,"Exletni tashliwettingizmu?" "Shundaq" men ejeblen'gen halda jawab berdim, "Nege tashlidingiz?" "Exletxanigha" "Exletxanini qandaq taptingiz?" "Izdep taptim" "Birsi dep berdimu, yaki..."U xuddi soraqchilardek toxtimay soraytti...méningmu sel judunum tutti. "Muhim nersingiz barmidi, exlet arisida?" men chala tilim bilen soridim" "Sut botulkiliri we miwe süyi botulkilirinimu tashliwétipsizghu?" "Shundaq, tashliwettim, lazimmidi?" "Elwette, men uni satattim emesmu!" Uh, u eshu ish üchün méni yérim kéchide oyghatqan iken-de, tunji qétim uningdin nepretlendim, elwette iqtisadchilliq yaxshi ish, lékin uning méni yérim kechide chaqirip bu sözlerni qilishi ghorurumgha qattiq tegdi. "Kechürisiz, men uxlishim kérek!" men ishikni yépiwettim. Uni kéter dep oylighan idim, emma u yene ishikni qaqti, "Bundin kéyin méning nersilirimni tashlimang!" "Bolidu" men öy ichidila jawab berdim, emma u kéchisi uyqum qachti, emdila 22 yashqa kirgen bu qizning manga bolghan bu qeder nachar pozitsiyesi, méni qattiq renjitken idi, wetende men 10 yilliq oqutquchi idim, oqughuchilirimiz her halda hörmitimizni qilatti, öydimu nahayiti siliq muamile qilishattuq, mana emdi wetendin ayrilip musapirchiliqta bu qizning edepsizlikini körüng. Etisi etigen turdum-de, nashta qilip bolup, uninggha ikkilik xet yézip qoydum, "Axshamqi ish üchün qattiq renjidim, men undaq muamilige könmigen!" elwette lughettin eng muwapiq sözni tallap bu jümlini yazdim, "Bundin kéyin gépingiz bolsa bu depterge yézip qoyung!" xetni yézip boldum-de, derske kettim. Derstin kelsem u axshamqi ishi üchün kechürüm sorap xet yéziptu. Shundin kéyin bir-birimiz bilen anche karimiz bolmidi, u her küni kechliki yérim kéchide kéletti, etisi chüshkiche bezide chüshtin kéyin'giche uxlaytti, köpinche hallarda bizde sözlishish imkaniyiti bolmaytti, méning uning bilen In'glizche piraktika qilish pursitim yoq déyerlik idi. Künler shu teriqide ötmekte idi.


Tapshurulmighan Xetler

6- parche Xet Tunji Yataqdishim ( 2 )

Bir küni u kech saet 6 dila yénip keldi, "ete NewYorktin dostum kelmekchi idi, sizge qolaysizliq bolmas-he?" "Hichqisi yoq, dostingiz tursa !" men elwette shundaq jawab bérimen-de, chünki künlerning biride méningmu dostlirim kélip qélishi mumkin. Etisi derstin chüshüp kelsem öyde liq méhman, men ular bilen salam qilishtim-de, yataq öyümge kirip kettim, adettimu her jüme, yaki shenbe uning dostliri kéletti taki tün nispigiche olturup andin kétishetti, bundaq künliri men pestiki kompyutérxanigha kirip, tordin matériyal izdeyttim, menmu asta-asta kéchisi kéchikip uxlashqa adetliniwatattim, shundaq qilip chüshte eship qalghan tamiqimni issitip yédim-de, peske chüshüp kettim, saet birlerdighu deymen,qaytip kirip heyran qaldim, öyde bir yigit olturatti, "Salam-eleykum" u teshebbuskarliq bilen manga salam qildi, "Weleykum-essalam", Baime dostini manga tonushturdi "NewYorktin kelgen dostum bolidu, bu öyde bir hepte turidu." "Shundaqmu, tonushqinimdin xushalmen, xeyrilik kech!" men öyümge kirip kettim, shu küni tunji qétim yuyunmay uxlidim, yatla bir oghul balining bu öyde qonup qélishi méni qorundurghan idi... Etisi seher ornumdin turdum-de, monchigha kirip yuyunuwélip, kutupxanigha kettim, Baimedin dostining oghul yaki qizliqini sorimighanliqimdin pushayman qilmaqta idim, turup özümge shundaq deyttim "Néme karing, bu Amérika, uning erkinliki, u qiz méning singlim emes we yaki qizim emes, méning bashqilarning shexsiy turmushigha arilishish hoquqim yoq". NewYorkluq yigit bir hepte turup ketti, her küni seher ular ornidin turmasta kétettim, kechliki ular kelmeste yatiqimgha kirip kétettim. Kéyin u yigit ketkendin keyin men Baimedin soridim" U bala yigitingizmu?" "Yaq emes, yigitim Awstiraliyede oquwatidu, bu méning adettiki dostumla xalas!" U nahayiti biperwa körünetti. Shu tapta Uyghurlarning güzel exlaqini, hayaliq qizlirimizni shunchilik séghindim. Baime adette tolimu xushxuy yüridu, uning birer qétim bésim his qilghinini ezeldin körüp baqmidim, uning bu mijezini men yaqturghan idim, u öyde toxtimay naxsha eytatti, "Öydikiliringizni séghin'ghan bolsingiz naxsha anglang, yaki özingiz éyting, bek yaxshi bolidu, keypiyatingiz kötürülüp qalidu, til öginimen dep bek küchep ketmeng üch aydin kéyin andin til muhitigha könisiz,Téléwizor körüng, xewer anglang, komidiye körüng..." uning mesliheti heqiqeten yaxshi idi, téléwizor körgenning anglash iqtidarimgha xélila paydisi boldi. U naxshigha tolimu amraq idi, mendin bir küni "Uyghurlarning naxshisini éytalamsiz? méning bek anglighum bar, eytip bergen bolsingiz." dep ötündi," Kasétlarni qoyup berdimghu, shuni anglang, men anche yaxshi éytalmaymen." "Yaq éytip béqing, méning sizning awazingizni anglighum bar". Uning bu omaq turqigha qarap külüp kettim-de, tekistti Melike Ziyawudunning, muzikisi Iskender Seypullaning "Séni Esleymen" (yaki "Bahar walisi" bolsa kerek, naxshining tékistti ésimde, emma ismini untup qaptimen) dégen naxshisini pes awazda éytip berdim, "Shunche güzel naxshiken, némishke awazingizni tutuwalisiz? Yuqiri awazda éyting, awazingizni qoyuwéting, yenimu qoyuweting…" U kona tejribilik oqutquchilardek manga ögitetti, towa deymen shu küni bir chüshtin kéyin bu qiz bilen naxsha éyttim, awazim barghanche échiliwatatti, keypiyatimmu shunchilik yaxshi idi, öydiki chaghda tamaq etkiche arilap özüm yaxshi körgen naxshini pes awazda eytqach tamaq étidighan aditim bar idi, mana emdi yalghuz qalghinimda özümni erkin qoyuwétip, taza warqirap naxsha éytidighan boldum, her halda awazim anche yéqimsiz emes idi, bezide Baime naxshigha jör bolatti... Shundaq, bu ikki ay ichide men u qizning bezi adetlirini yaqturmighan bolsammu, emma uning xushxuyluqi, adawet saqlimaydighan mijezini yaqturup qaldim. U qiz biz Uyghurlarning tamiqigha bek amraq bolup bezide tamaq üstige kélip qalsa, tamighimni maxtap turup yeytti, yalghuz tamaq yéyishke könmigen bu künlerde uning tamaqni bille yéginidin xush bolupmu qalattim. Belkim u qiz bilen téximu uzun bille turar bolghiydim, emma hazirqi qoshnam Juliya bilen uchriship qalghandin kéyin uning teshebbuskarliqi bilen öy köchtüm, emma Baimeni hélimu séghinip eslep turimen. Meyli qandaq bolmisun uning xushhuyluq, adawet saqlimaydighan tüz mijezini yaqturup qalghan idim. Xosh, bügünche mushunchilik yazay. Aman bolung. Hormet bilen : Lale


Tapshurulmighan Xetler

7- Parche Xet Uyqusiz Kéchiler


Salam Saba, Belkim deslep kelgen chaghdiki turmush ehwalimni bilgüngiz bardur, bügün shu künler heqqide toxtalmaqchimen. Yataqdishim Baimening kündüzi uxlap, yérim kéchide kélidighan aditi oxshashla dawamliship barmaqta idi, ikkimiz hepte axirighiche körüshmeyttuq, arilap kechlik tamaq waqtida peyda bolup qalatti-de, birdemdila chirayliq yasinip nelergidur yoqaytti. Rast, roza bashlan'ghandin buyan umu roza tutushqa bashlidi, rozining 1-küni Malaysiyaliq dostlirini yataqqa chaqirip tunji Iptar chayni berdi, elwette ménimu teklip qildi, Iptardin kéyin dostliri bilen chiqip ketkiniche tün nispidin kéyin kirdighu deymen, ishqilip ashxanida qacha-quchilarning taraqshighan awazini anglighan boldum, men uning seherde zowugha turalishidin ensirep qaldim, seherliki ornumdin turup zowuluqni teyyarlap, uni oyghatqinimda u nahayiti teslikte ornidin turup zowugha olturdi...Chüshte kelsem u chiqip kétiptu, "Pikir deptiri"de uning manga yazghan xéti turatti, "Bügünki nashtiliqingiz üchün rehmet, bundin kéyin méni seherde oyghatmighan bolsingiz." "Bolidu, bildim" menmu jawab xet yézip qoydum, axshimi u iptargha kirmidi, belkim dostlirining yatiqida iptar qilghan bolsa kérek, shundin bashlap uni zowugha oyghatmaydighan boldum. Emdi u her küni kéche saet ikkilerde kiretti-de tamiqini yewélip, monchining süyini sharqiritip qoyuwétip yuyuniwalghandin kéyin, andin etisi chüshkiche uxlaytti, künlerning uzirishi bilen men berdashliq bérelmey qéliwatattim, uning yérim kéchidiki paaliyiti, menimu uyqusiz qoyuwatatti, axir bir shenbe küni men uning bilen resmiy yosunda paranglashtim, "Siz kéchisi nechchide uxlisingiz meyli, men buninggha arilishalmayman, bu sizning erkinlikingiz, emma ménimu oylap qoyushingiz kérek, men etisi etigende turushum, derske bérishim kérek, axshimi yaxshi dem alalmisam béshim aghriydu, ménimu azraq oylap qoyung" U birdem jimmide turup ketti-de, chüshendürüshke bashlidi "Shundaq 4 yildin buyan men mushundaq yashap kéliwatimen, kéchisi uxliyalmaymen, shunga etigende ötülidighan derslerning birinimu tallimidim, derslirimning hemmisi chüshtin kéyin ötülidu, yaki kechte, xalisingiz, sizmu chüshtin kéyin ötülidighan derslerni tallang, shundaq qilsingiz ikkimiz kéchiche paranglishalaymiz, bek obdan bolatti." Towa bu qizni körüng! U méni özige oxshash "Tün müshüki" bol dewatatti, emdi uninggha gep qilishning orni qalmighan idi, amal bar bu yerdin köchüp kétish kérek, u könglümdikini séziwalghandekla "Rast sizge qolaysiz boliwatidu, emma amal yoq, men mushundaq könüp qaptimen, siz ikki ayliq ijarini bérip bolghan idingiz, yene bir ay waqit bar iken, 4- qewette dostumning öyi bikar boldi, shu yerde turamsiz-ya, sizdin bu ayliq ijarini almaydu" "Dostingiz musulmanmu?" "Hee, u musulman Malaysiyaliq, bek yaxshi bala" "Néme u oghul balimu?" men heyran qaldim "Yaq, men oghul balining öyide qandaq turimen?!" U méning jiddi pozitsiyemni körüp, külüp ketti-di "Meyli, ixtiyaringiz, menmu kéchisi sel diqqet qilay, Ok!" "Rehmet, shundaq qilsingiz bek xush bolghan bolattim!"Söhbitimiz ene shundaq netijisiz ayaghlashti, mana shu chaghda men ikki ayliq yataq pulini aldin bériwetkinimge pushayman qildim, hélimu eqlim ishlep alte ayliqni biraqla bermeptimen. Menmu asta-asta özüm sezmeyla kéchisi uxliyalmaydighan bolup qaldim, ilgiri saet 12 din kéyin uxlisam, etisi béshim aghriytti, mana emdi saet bir hetta üch, tötler bolup kétidighan boldi, etisi dersim bar küni tolimu harghin halda derske barattim. Bir küni G ependim tuyuqsiz sorap qaldi, "Aghrip qalmighansiz?""Yaqey, yaxshi turuptimen'ghu". Men aghzimda shundaq dégen bolsammu, emma ongaysizlinip qizirip kettim. "Öydikilerni séghinip, shundaqmu?" "Yaq, undaq emes, yataqdishim kéchisi kech kélidu, uxlisam beribir oyghinip kétimen, shunga u kelgendin kéyin uxlaydighan boldum". G ependi sorap turiwalghach, amalsiz dem élishimning yaxshi emeslikini, könelmeywatqanliqimni uninggha dédim, u bekmu heyran qalghandek qilatti, axiri éghiz achti "Bundaq kétiwerse salametlikingizdin ayrilip qalisiz, men uquship baqay, öy tépilsila köchüp kéting!" U sel buyruq arilash, emma köyün'gen halda shundaq dédi. Shundaq, siz chetke chiqip oquymen deydikensiz, awal turidighan jayingizni obdan tallimisingiz bolmaydu, yat el, yat muhitta bu tolimu muhim ish bolup, sizning oqush, öginish ishliringizning hemmisige tesir qilidu. Méning deslepki ikki ayliq hayatim Baimening öyide eshundaq sansizlighan uyqusiz kéchilerni kütüwelish bilen ötti. Bezi chaghlarda illiq öyümni tashlap bu yerge alliqandaq arzulirimni emelge ashurimen dep kelginimge pushayman qilip yighlighan künlirimmu boldi, belkim bu ehwallar yéngi kelgenlerde bolidighan oxshash ehwal bolsa kérek. Chetke chiqip oqumaqchi boluwatqan yash dostlirimngha az-tola paydisi bolar dégen meqsette turalghu mesiliside uchrighan köngülsizliklerni bu yerge yézip qoydum. Xosh, aman bolung, Lale


Tapshurulmighan Xetler


8- Parche Xet

Til Ötkili

Salam Saba, Bu yerge kelgen deslepki künlerde manga eng éghir kelgini til ötkilidin ötüsh boldi. Méning wetende ögen'gen "Gacha In'gliz tilim" bilen kespiy derslerni anglap chüshinshim esla mumkin emes idi. G ependi adette manga Uyghur tilida sözligini bilen sinipta dersni pütünley In'gliz tilida sözleytti, méning sawaqdashlirim bolsa her saetlik derste toxtimay pikir bayan qilishatti, özlirining qarashlirini otturigha qoyatti. Bundaq chaghlarda men özümni tolimu bichare his qilattim...Ders mezmunini chüshiniwélishqa shunche tirishsammu emma her saetlik derste igiliyeleydighinim tolimu az idi, ders tügigende bolsa qattiq charchighinimni his qilattim. Sawaqdashlirim hemmmisila mendin kichik bolup, ular bilim igileydighan eng yaxshi peytte, urghup turghan yashliq mezgilide idi, men ulargha her qétim sep salghinimda özümning bilim igileydighan eng yaxshi mezgillirimni ötküzüwetkinimni his qilattim, könglüm yérim bolatti... Mana mushundaq éghir bésim ichide oqushum dawam qiliwatatti. Elwette "Visiting scholar" bolush salahiyitim bilen méning bunche zoruqushumning hajiti yoq idi, emma méning zadila ten bergim kelmeytti, "Némige keldim" deyttim öz-özümge "bir yil mushundaq bikargha ötüp kétermu? Men bu yerge kélish üchün qanchilik bedel tölidim... kelgendin kéyin öginishim kérek!" Her qétim derstin chüshkende bilelmigen mezmunlarni G ependidin sorayttim, bezide bundaq zighirlap sorawérishtin xijilmu bolattim, "Hichqisi yoq, sorawéring, sizge rastla tes, yardemde bolushqa her waqit teyyarmen. " Her qétim uning waqtini élip ders mezmunini sorighinimda G ependim shundaq jawab béretti. Men mushundaq tersaliq bilen öginettim, emma ünümi dégendek yaxshi emes idi... Ene shu künlerde bir sawaqdishimdin mektepte her küni kechliki ötülidighan In'gliz tili dersi barliqini anglap bek xosh bolup kettim. Chünki mektepning orunlashturushi boyiche chet ellik oqughuchilargha ötüp bérilidighan In'gliz tili dersige tizimlatqan bolsammu, lékin manga nöwet kelmigechke shu künlerde tolimu tit-tit bolup yürettim. Kechlik kurstiki ders her küni kechliki saet 7 din 9 ghiche ikki saet ötülidighan bolup, dersni yash bir Koriyelik qiz ötetti, daim külüpla turidighan bu xushxuy qiz ders waqtida tolimu sürlük bolup ketetti. U dersni tolimu estayidil sözleytti, lékin közimizning ichige qarap tikilip turushi bizni biaram qilatti, her saette hemmimizdin soal sorap chiqatti, hichqaysimiz uning neziridin qéchip qutulalmayttuq, "Aghzinglarni chong échinglar, mana mundaq" u bizge qarap buyruq qilatti \"Sözlesh, toxtimay sözlesh kérek, xijil bolushqa ruxset yoq! "Biz qiynilip turup uning soallirigha jawab bérettuq, sözliyelmigenséri u közimizge kiriwalatti" Yaq toxtap qélishqa ruhset yoq! Sozleng, he emdi boldi..." U sinipta toxtimay méngip yüretti, eger kimde-kim diqqet qilmisa uning közi mulayimliq bilen shuninggha tikiletti-de, "Kechürüng, siz menggü mushu sinipta méning dersimni anglimaqchimu?" deytti külüp, "Randy. Bendirning dersini anglighunglar yoqmu? Eger bu mektepke kélip, uning dersini anglimay ketsenglar bek epsuslinarliq ish bolmamdu." Andin u bayiqi diqqiti chéchilghan oqughuchidin toxtimay soal soraytti, bundaq chaghda bu telepchan oqutquchigha jawab bermey amalingiz yoq idi, hazir oylisam shu chaghda eger u ashundaq közimizge kiriwalmighan bolsa belkim hazirghiche peqet lughetke tayinip kitab körüsh bilen cheklinidighan "Gacha In'gliz tili" sewiyem bilen qalattimmikin deymen, mana hazir uning qattiq qolluqi bilen öz meqsidimni xéli obdan chüshendureleydighan haletke yettim, Randy. Benderning In'gliz tili sinipighimu kirdim, emma endila 20 yashtin ashqan bu Koriyelik qizni daim eslep turimen. Shunche yil oqutquchiliq qilip men téxi bundaq "qattiq qol ustaz"ni yoluqturmighan idim, eger wetende chaghda mushundaq bir oqutquchigha yoluqqan bolsam, belkim méning In'gliz tili sewiyem hazirqidin yaxshiraq bolarmidikin? Bezide shundaq oylap qalattim, til öginishte eng muhimi yenila sözlesh, toxtimay sözlesh idi. Deslepki chaghlardiki kechürmishlirim méni "chet elge chiqmaqchi bolghanlar eng muhimi In'gliz tilidin anglash we sözlesh iqtidarini imkaniyetning yétishiche tiriship östürüsh kérek iken" dégen xulasige keltürdi. Méning ikki aydin kéyin Juliyaning öyige köchüshümmu emeliyette til ötkilidin chaqqanraq ötüsh üchün idi, gerche bu yer mekteptin xéli yiraq, aptobusta bir saet méngishimgha toghra kelgen bolsimu, lékin yalghuzluq azabini yetkiche tartqan bu yégane ayal bilen bille turush méning In'glizche éghiz tilini pishshiqlishimgha tolimu yaxshi sharait hazirlidi. Mana hazir G ependining dersini chüshineleydighan, ders ariliqida her halda éniq bolmighan mesililerni soriyalaydighan, öz qarashlirimni otturigha qoyalaydighan boldum. Shundaq Saba, deslepki chaghlarda til ötkilidin ötüsh manga xélila tes keldi, yat bir muhitta, yat elde til bilmesliktinmu artuq azab bolmisa kérek! Xosh, bügün mushunchilik yazay, aman bolung. Hormet bilen: Lale

http://www.biliwal.com/modules.p ... iewtopic&t=1162


Tapshurulmighan Xetler
9- Parche Xet Ustazim We Sawaqdashlirim Nezeridiki Uyghurlar

Salam Saba, Bügün sizge Amérikiliqlar nezeridiki Uyghurlar heqqide toxtalmaqchimen, elwette men tilgha alghan Amérikiliq dostlirim barliq Amérikiliqlargha wekillik qilalmasliqi mumkin, shunga mawzuni «Amérikiliqlar Nezeridiki Uyghurlar» dep qoymastin «Ustazim We Sawaqdashlirim Neziridiki Uyghurlar»dep qoydum. Deslepki chaghlarda her küni kechliki In’gliz tili dersini anglighandin bashqa, heptide ikki qétim kespiy ders anglayttim. Dersimiz Ottura Asiya tarixigha ait mezmunlarni asas qilghan bolup, Uyghurlargha ait mezmunlarmu pat-pat sözlinip qalatti, bundaq chaghlarda sawaqdashlirimning nezeri ittik manga yötkiletti, G ependi bolsa ders sözlewétip, pat-pat mendin «Shundaqmu, sizningche qandaq?» dégendek soallarni sorap qoyatti, bu chaghda men ixtiyarsiz qattiq hayajanlinip kétettim, u daim men bilishke qiziqidighan, emma mushu kemgiche tégige yételmeywatqan eng nazuk mesililerni otturigha qoyatti. Deslepki chaghlarda jawab bérishtin özümni qachurdum, chünki aldirap pikir bayan qilmasliq, awal bashqilarning pikrini anglap béqish méning mushu 10 yilliq xizmet jeryanida yétildürgen mijezim idi, xizmetke yéngi chiqqan deslepki chaghlirimda menmu sansiz yashlargha oxshash asan hayajanlinattim, dadilliq bilen pikir bayan qilattim, qaynap sözlep kétettim, emma kéyinki chaghlarda bu xil xaraktirim sewebidin az bolmighan ziyanlarni tarttim, ene shundin buyan bara-bara éghir- bésiq bolushtek özümge yat bolghan mijez mende yétilip barmaqta idi, mana bu yerge kelgendin kéyin bolsa téximu éhtiyatchan bolup kétiwatattim, ders waqtida köprek anglap biliwélishqa tirishattim, emma jiq sözligüm kelmeytti... G ependi méning bu mijezimni bilip qalghandek idi, bir küni u mendin «Némige éhtiyat qilisiz?»dep sorap qaldi, men tolimu ongaysizlinip kettim,«Yaqey, hichnéme bolmidi, men bu mesililerni anche bilip ketmeydikenmen.» «Hichqisi yoq, men chüshinimen, köpinche Uyghurlar sizge oxshash, jiq gep qilishni xalimaydu, men silerning dölitinglargha barghinimda bu xil ehwalni jiq körgen», arqidin u manga qarap shundaq didi. «Bilemsiz, men Uyghur tilini qandaq ögen’gen?» Men ündimestin soal nezeride uninggha qaridim, «U chaghda uniwérsitéttiki birnechche Uyghur oqughuchilar bilen dost bolghan idim, deslepki chaghlarda menmu sizge oxshash tartinchaq idim, sözleshke jür’et qilalmayttim, daim xata sözlep qoyarmenmu dep ensireyttim, Uyghur yigitliri manga dadil bolushni ögetti, biz daim bille tamaq yégili barattuq, tamaqtin kéyin bolsa azraq ichiwalattuq» U manga qarap külümsiridi «shundaq ichiwalghandin kéyin taza sözleyttim, girammatika bilen karim bolmaytti, özüm qiziqqan hemme ishlarni sorayttim...» «Hazirmu ichip qoyamsiz?» U ochuq mijezlik bilen külüp ketti «Yaq, hazir ichmeymen, emma Uyghur yigitliri bilen bille bolsam ichküm kelip qalidu, chünki men ularning ochuq-yoruq, xushxuy semimiy mijezini yaqturimen, yene ularda bashqa milletlerde yoq ajayip bir jasaret bar...» U ajayip bir muhebbet bilen Uyghurlar heqqide sozleytti, u manga özining Uyghurlarning chaqchaqxumar, ochuq-yoruq mijezini bek yaqturidighanliqini zoq bilen sözlep ketti. «Men Uyghurlarning chaqchaqlirini bek yaqturimen, menisi bek chongqur, men Ili Uyghurlirining chaqchaqlirini bek yaqturimen, ular merdane, shundaqla öz mijezini qandaq tengsheshni bilidu, men ulargha qayil...» Uning Uyghurlargha bergen bu bahasi méni söyündürdi. U gepini dawamlashturdi «Sizdiki bu haletni chüshinimen, siz köpchilik aldida sözleshni xalimaysiz, emma sizning özgiche qarashliringiz bar, mumkin bolsa bu heqte paranglashqum bar, ochuq-yoruqraq bolung». «Bolidu, bundin kéyin öz qarashlirimni otturigha qoyushqa tirishimen» men shundaq jawab berdim, emma ders waqtida yenila köp anglap, az sözleytim, mana hazir In’gliz tilida öz meqsidimni her halda uqturalaymen, emma yenila aldirap pikir bayan qilmaymen. Bu belkim biz Uyghurlarda mushu yillarda yétildürgen ortaq xaraktir bolsa kérek. Bir küni derstin chüshkende bir sawaqdishim mendin «Siz “Uyghurlar naxsha-ussulgha mahir”dégen sözge qandaq qaraysiz?» dep sorap qaldi. Shu haman özümning bu yerge kélishtin ilgiri oqutquchumgha sowghat alghinimda ussul oynawatqan qizning süriti chüshürülgen körünüshni tallimastin, qumluqta töge yétilep kétiwatqan karwanning süriti chüshürülgen körünüshni tallighinim ésimge keldi, shundaq, ussul oynawatqan qiz teswirlen’gen körünüsh tolimu nepis idi, emma men uni chet ellik oqutquchumgha sowgha qilishni xalimidim! Buning sewebini yash dostlirim yaxshi bilse kérek... Men bu sawaqdishimgha külüp turup «Bu söz elwette Uyghurlarning sen’etxumar milletlikini namayen qilghan eng yaxshi baha! Lékin hazirqi künde bu sözni nurghunlighan Uyghurlar anche yaqturmaydu, menmu hem shundaq!» «Bilimen» u quwluq bilen közümge qaridi «Hazir bu söz silerning wetininglarda “Naxsha-ussuldin bashqigha mahir emes” dégen menide shundaqmu?» Uning yene mulahize qilghusi bar idi, emma méning anche xalimighinimni sezdi bolghay temini yötkiwetti, «Uyghurlar nahayiti uzun medeniyetke ige xelq, silerdin nurghunlighan dangliq alimlar chiqqan... «U tarixtiki tewerük kishilirimizning ismini atap ötti, u meni xush qilmaqchi bolsa kérek, emma men zadila xush bolmidim, eksiche qattiq azablandim... U hazir dölitimizde Uyghurlargha bolghan bahani "Asman örülüp chüshse tégide yétip manta yeydighan millet, Jonggodiki Siganlar..."dégen’ge oxshash geplerni xéli tetqiq qilghandek qilatti, emma bügün méning könglümni ayap jiq gep qilmidi. Shundaq Saba, men ders anglash jeryanida Uyghurlargha ait nurghun tarixni qayta ögendim, chet ellikler nezeridiki Uyghurlarni we ularning Uyghurlargha bolgha bahalirini anglidim, bilgenlirim qanche jiq bolghanséri shunche munglinidighan bolup qaldim...... Xosh, aman bolung, bügün mushunchilik yazay. Hörmet bilen: Lale
Tapshurulmighan Xetler
10- Parche Xet Turmush Helekchiligide Salam Saba: Men wetendiki chéghimda chetke chiqip oqup kelgenlerdin chetke chiqip oqushning japaliqliqini jiq anglighan bolsammu, emma öz tesewurumda yenila unchilik teslikini his qilalmayttim, "Qanchilik ish idi" deyttim özümge, "Bu yerdimu oxshashla japa tartiwatimizghu, bolsa shunchilik bolar..." Mana öz xirajitim bilen oqushqa kelgendin keyinla, bu japaning némidin dérek béridighanliqini heqiqiy his qilghan boldum, keskin riqabetke tolghan bu dunya manga nurghun nersilerni his qildurdi. Bu yerde sizge xiris qiliwatqini öz arzuyingizni emelge ashurush yolidiki türlük müshkülatlar ichidiki eng roshen bolghan mesile yenila turmushingizni qamdash mesilisi! Siz her waqit etini qandaq ötküzüshtin ibaret ghem-endishe ichide yashaysiz, turmushingizni qamdash üchün özingiz xalimighan ishni qilishqa mejbur bolisiz! Emma bu ishning tépilishimu asan emes, siz érinmey izdeshke, bashqilardin yardem sorashqa mejbur bolisiz, emma yenila özingiz biwasite izdiginingiz eng yaxshi, chünki yat elde bashqilardin yardem sorashtinmu müshkül ish bolmisa kérek, siz bashqilarning kichikkine yardimige ériship qalsingiz özingizni goya u kishige cheksiz qerzdardek his qilisiz, bolupmu manga oxhshash boyni qattiq kishiler üchün téximu shundaq. Men bu yerge deslep kelgen künlirimde yéshil orman ichige jaylashqan bu güzel sheherge zoqlan’ghan, bolupmu her bir tüp qarighay yénida kishilerdin qilche qorunmastin xatirjem oynap yürgen Tiyinlar, zoq-shoq bilen sayriship turghan qushlar... méni özige mehliya qilghan, méni tesirlendürgen, tebietning bu güzel menzirisi eqlimni lal qilghan idi! Emma künlerning uzirishi bilen, turmushumni qandaq qamdash mesilisi méning aldimdiki eng tes ötkel bolup qaldi, men deslepki chaghlarda mushu mekteptin manga layiq birer ishning chiqishigha ishench qilghan idim, emma türlük bahane-sewebler we bir qisim kishilerning astirtin tosqunluq qilishi bilen méning bu xiyallirim yoqqa chiqti! Mektepte waqitliq ishlep turush ishi emelge ashmighandin keyin, G ependi tolimu epsuslan’ghan halda manga shundaq didi "Sizge asan emes, buni bilimen, méning sizge bek yardem qilghum bar, emma men bir Proféssorla xalas, mende hoquq yoq, hoquq bashqilarning qolida!" "Rehmet, men chüshinimen, siz köp küchidingiz!" men uninggha özre éyttim. Ene shundin kéyin men mektep sirtidin birer ish tépish meqsidide, tor betlirini qedirishqa, özüm sirtqa chiqip bir-birdin eshu résturan, magizinlargha yoluqushqa bashlidim. Emma omumi nopusi aran 67ming bolghan ,oqughuchilar 47 ming neperni igelleydighan bu kichikkine sheherde bu orunlarda ish tépish mumkinchiki yoq déyerlik idi, ish izdep barsingiz xojayinlar tolimu edeplik halda sizni külüp qarshi alidu, andin bir depterni sizge sunup "Bu yerge adrésingizni, e-maillingizni qaldurup qoyung, biz sizge xewer qilayli!" dégen jawabni bérishidu. Deslepki künlerde men bu xil kütüwélishlardin xush bolghan, ularning bu xil illiq muamilisidin tesirlen’gen idim, emma waqitning ötüshi bilen, buning emeliyette sizni ret qilghanliqi ikenlikini bara-bara chüshinip yetken boldum. Ene shu chaghdila men kespimni qoghliship bu kichik sheherni tallighinimgha pushayman qilishqa bashlidim, sewebi siz eger chet elde öz xirajitingiz bilen oqumaqchi bolidikensiz, choqum awat, chong sherherlerni tallishingiz kérek iken, eger hökümet xirajiti bilen kelgen bolsingiz uning yoli bashqa. Chünki chetke chiqip oqush üchün siz öz turmushingizni qamdighidek birer parche ish tépish imkaniyitige érishishingiz kérek, shunga chetke chiqip oqumaqchi bolghan dostlirimgha tewsiye qilidighinim, mektep tallighanda xizmet tépish imkaniyiti bolghan chong sheherni tallash kerek. Chünki turmushingiz kapaletke érishmise, oqushingizmu nahayiti teske chüshidu. Xosh Saba, méning bayanlirimning sizge az-tola paydisi bolar deymen. Lale http://www.biliwal.com/modules.p ... iewtopic&t=1162


Tapshurulmighan Xetler

11- Parche Xet Indianlar Nege Ketti?

Salam Saba: Méning bu sheherni tallishimdiki yene bir seweb, men bu mektepte Indianlargha ait tetqiqatlar bilen tonushush imkaniyiti bolarmikin, dégen ümidte awat sheherlerge bérish pursitidin waz kéchip, bu kichikkine sheherge kelgen idim, emma bu yerde men körüshni arzu qilghan birmu Indian uchrimidi! Kelgen künümning etisi nashta qiliwétip G ependimdin soridim "Shehiringlarda Indianlarni uchritalarmenmu?" G ependi teejjüp bilen manga qaridi, emma derhal yüzige külke yügürtüp "Bilmekchi bolghiningiz topliship olturaqlashqan Indianlarmu?" dep soridi, "Shundaq méning ular olturaqlashqan jayni bek körgüm bar idi." "Shundaqmu,elwette sizning kespingiz Folklor bolghandin keyin bu héssiyatingizni chüshinishke bolidu, emma bu sheherde siz dégendek Indian guruppiliri yoq, emma shitatimizda az bir qisim Indianlar bar, lékin ularning özige xas turmush usuli alliqachan özgirip ketken bolushi mumkin." "Bek epsuslinarliq ish boluptu!" Men éghir xursindim. G ependim sözini dawamlashturdi, "Méning bir Indian aghinem bar, Indian tili tetqiqati bilen shughullinidu, uning déyishiche hazir pütkül Amérika qit’eside nahayiti az bir qisim Indianlarla özlirining en’eniwi medeniyitini saqlap qalalaptu, tilini saqlap qalghanlar bolsa téximu az iken". "Rastmu, ehwal shunche éghirmu?" G ependim éghir xursindi "Bu heqiqeten bir chong yoqitish boldi, Amérika qit’esidiki 500 Indian qebilisi ashundaq yoqap ketti!" Men ündimidim, uning keypini téximu buzghum kelmidi. G ependim tuyuqsiz béshini kötiridi-de "Rast, bizning shehirimizde bir Indian resturani bar, u yerde ularning en’eniwi tamaqlirini yéyeleysiz. "Bu gepni anglap könglüm xéli échilip qaldi, "Shundaqmu emise men kéyinche barsam bolghidek!" Shundaq qilip bu qétimqi söhbitimiz ayaqlashqan boldi, emma mendiki heqiqi Indianlarni körüsh istiki barghanche küchiyip bériwatatti, Amérikining esli igiliri bolghan bu kishilerni bügünki turmush aditini, ularning zamaniwi jem’iyettiki yashash usulini bilgüm bar idi. Mektepning "Folklor Tetqiqat Merkizi"de Indianlar tetqiqati bilen shughullinidighan Proféssorlarni we ularning bir qisim tetqiqat maqalilirini Mektep toridin körgenmu boldum, emma deslepki aylarda til ötkili aldimdiki éghir tosaq bolghachqa, ularning eserlirini chüshinelmidim désemmu bolidu. Rast, kélip ikki ay bolghandighu deymen, bir küni sheher merkizini aylinip yürüp, tuyuqsiz közüm"Indian Résturani" dégen wéwiskigha chüshüp qaldide, ixtiyarsiz résturan’gha kirip keldim, kütküchi qiz xush tebessum bilen aldimgha keldi, men ularning tamaq tizimini qolumgha élip eng erzan qorumidin birni körsettim, u bir istakan su bilen bir dane qeghez salfetkini aldimgha epkélip berdi-de, hayal ötmey, bir texse uwutulghan qonaqni epkélip berdi, bu suda pishurulghan qonaq bolup pemimche yérim bash qonaq bolsa kérek, uni yégen chéghimda Ürümchi kochilirida Tungganlar wélsipit bilen warqirap yürüp satidighan issiq kökwashlar ésimge keldi, emma bu qonaqning temi uninggha hergiz yetmeytti! Chüstin kéyin bolghach, résturanda bashqa xéridar yoq idi, méning xiyal bilen olturghinimni körüp heyran qalghan bolsa kérek, kütküchi qiz mendin soridi "Tamiqimiz tétidimu?" men chöchüp béshimni kötürdüm "elwette bek mezilik boluptu!" Men balilar ishlitidighan "Mézilik" dégen sözni ishlettim. U méning chet ellik ikenlikimni biliwaldi-de, manga qarap tatliq külümsiridi "Rehmet, daim kélip turung!" "Bolidu, purset bolsila!" Emma tamiqi qimmet bu resturan’gha emdi kélishim mumkin emes idi. Men uning bikar ikenlikini körüp qiziqishimni basalmay soridim "Siz Indianmu?" U birdem téngirqap turup qaldi-de, andin jawab berdi "Men Meksikiliq, ejdatlirimiz Indian bolsa kérek. "Bughday önglük bu qiz manga shundaq jawab berdi. "Xojayininglarchu, umu Méksikiliqmu? "Shundaq, umu Méksikiliq ..." "Siler qaysi tilni ishlitisiler?" "Biz Ispan tilini ishlitimiz, Bashqilar bizni "Spanishlar" deydu, emma biz Yawropadiki Ispanlargha oxshimaymiz." U toghra dewatatti bu qizda Yawropa irqigha teelluq héchqandaq izna yoq idi, bughday önglük, közliri chongur, burni sel yapilaq kelgen bu qiz wetinimizdiki mongghullarni eslitetti. "Xojayininglar Indian tilini bilemdu?" "Bilmise kérek,u daim Ispan tilida sözleydu, xéridarlargha In’gliz tilida sözleymiz". Emdi artuq soal sorishimning orni qalmighan idi. Amérika qit’esidiki shanliq "Mayami Medeniyiti"ni yaratqan bu Yerlik xelq öz ana tilini pütünley untughan idi! Heqiqi Indian medeniyiti bilen tonushush pursitige men qishliq tetil mezgilide érishtim. 12- ayning axirqi heptisi mektep "Milad Bayrimi" we "Yéngi Yil" munasiwiti bilen 20 künlük tetilge qoyup berdi, Washin’gitondiki qérindashlirimning qattiq turuwélishi bilen men Washin’gton’gha dem élishqa bardim, yéngi yilni ötküzüpla, ularning renjishige qarimastin, méhmandarchiliqlarni ret qildim-de, bir hepte waqtimni Muzéylarni körüshke ajrattim, her küni etigen ornumdin turattim-de, métrogha olturup, Muzéylarning échilishigha ülgürüp, sheher merkizige kélettim, taki chüshtin kéyin saet 5 bolghiche muzéy arilap kechte hedem ishtin chüshkende métro bilen öyge qaytattim. Muzéylarning hemmisi heqsiz bolup, Kapitol Xoll etrapida idi, "Amérika Tarixi muzéyi","Alem Qatnishi muzéyi", "Sen’et Muzéyi" "Ösümlük Baghchisi" "Linkolin Xatire öyi" qatarliqlarning hemmisige bardim, manga eng tesir qilghini yenila "Indianlar Muzéyi" boldi, bu muzéy esli "Amérika Tarixi Muzéyi" bilen bille bolup, 2004- yili 7- ayda ayrilip chiqip mexsus bir bina sélin’ghan iken. Men mana mushu jaydila özüm heqiqi arzu qilghan Amérika Indianlirining tarixi, turmush aditi, etiqad alahidiliki qatarliqlar bilen tonushtum déyishim kérek, emma til jehettiki qolaysizliqlar méning téximu chongqur chüshinishimge tosalghu boldi désemmu bolidu, lékin axirqi hésabta men yenila özümni qiynap kelgen soalning jawabini bu yerdin tapqan boldum. Muzéy töt qewet bolup, uning sirqi haliti sizge Tagh arisidiki qiya tashlarni eslitetti, Muzéy aldida qomushlar bilen oralghan bir kölchek bolup, kölchekte yawa ördekler üzüshüp yüretti (Deslep kelginimde bu ördeklerni öy ördeklirimikin dégen idim, emma bir küni muzéy taqalghan chaghda, bu ördeklerning top-topi bilen etraptiki qarighaylar we igiz binalar üstige qarap uchup ketkinini körüp heyran qaldim, bular esli yawa ördekler iken emesmu! Bu ördekler sheher muhitigha obdanla maslashqan idi. Muzéyning 1- qewiti we 3- qewitide kinoxana bolup, bu jayda Indianlargha ait filimler heqsiz qoyulidiken; 2- qewitide kutupxana bolup, Indianlargha ait barliq yazma we éléktironluq qollanmilarni bu jaydin körüsh mumkin iken; 2- qewetning yérimi we 4-qewette mexsus Indianlargha ait maddi buyumlar we ularning tarixi, örp-aditi, étiqad alahidilikliri bayan qilin’ghan sinalghu filimliri qoyulidighan bolup, Amérika hökümiti öz waqtida qanliq qirghin qilghan, rehimsizlik bilen munbet zéminlirini tartiwalghan,hala bügün’ge kelgende yoqilish girdabigha bérip qalghan bu kishilerge alahide méhribanliq körsitip, ularning medeniyitini teshwiq qiliwatqandek qilatti. Xosh Saba, méning oylighanlirim tolimu jiq idi, emma bu yerde bular heqqide yene dawamliq sözligüm kelmidi!


Tapshurulmighan Xetler

12- Parche Xet

Salam Saba, Xéli boldi aldirash bolghachqa sizge xet yazalmidim. Mana bügün ötkende bashlighan Indianlar heqqidiki bayaninmi dawamlashturmaqchimen. Her yili 11-ayning 4-küni Amérikiliqlarning "Thaks Giving" deydighan bir bayrimi bolup, menisci "Teshekkür Bayrimi" dégenlik bolidu, bu bayram Amérika hökümet bayrimi bolup, hökümet organliri, mektep qatarliq jaylarning hemmisidila 3 kün dem élish bérilidu, bu küni hemme aililerde "Kürke toxo" yéyishidu, emeliyette bu bayram Yawropa köchmenlirining yerlik Indianlargha bolghan "Namaqulluq küni" déyishkimu bolidu. Hélimu ésimde 11-ayning 4-küni bir Amérikiliq sawaqdishimiz bizni öyige "Kürke Toxo" yéyishke chaqirdi, dastixan üstide bu bayram toghriliq gep bolup qaldi. U bu bayram toghriliq toxtilip "Columbu Amérikigha tunji kelginide, ularni acharchiliq azabidin Indianlar qutquzup qalghan iken, ata-bowilirimiz yerlik xelqning qizghin kütüwélishigha érishken, bizning ejdatlirimiz ularning yardimide hayatliqqa érishken, biz bu künni hergiz untumaymiz!" U biz chet ellik oqughuchilargha qarap sözini dawamlashturdi: "Bizning bu yerde érishken barliqimiz eng awal eshu yerlik xelq Indianlargha tewe, köchmenler ularning bu yaxshiliqini hergiz untumaydu!..." U toxtimay sözleytti, Amérikiliqlarning her yili bu künni qandaq debdebilik xatirileydighanliqini, özlirini bügünki bextke érishtürgen yerlik xelqqe bolghan cheksiz minnetdarliqi... eytawur u ata-bowiliri bolghan Yawropa köchmenlirining Indianlargha bolghan cheksiz minnetdarliqini eng güzel ibariler bilen ipadilewatatti... Uning sözlirini anglighanséri ichim pushushqa bashlidi, uninggha öch bolushqa bashlidim, u sözide özlirining Indianlargha bolghan teshekkürinila sözleytti, Yawropa köchmenlirining yerlik ahalilerge bolghan chongqur muhebbitini ajayip zoq bilen bayan qilatti, emma 200 yil burun ata-bowilirining Indianlarni dehshetlik qirghin qilghini heqqide bolsa zadila toxtalmaytti! Özümning uning öyige méhman bolup kelginimni untughan bolsam kérek, uningdin shundaq soridim "Yawropa köchmenliri yeni silerning ata-bowiliringlar Indianlargha rastla eshundaq dostane muamilide bolghanmidi?" U nahayiti sezgürlük bilen manga qaridi "Elwette, kéyinki chaghlarda ata-bowilirimiz bilen Indianlar otturisida sürkilishler bolghan, Jékson dewride "Tinchliq kelishimi" imzalan’ghandin kéyin ular bilen dostane ötüwatimiz, mana hazir Amérika hökümiti her yili Indianlargha tölem puli béridu". U quwluq bilen manga qarap qoydi, bu nazuk témidin u epchillik bilen özini qachurdi, shundin kéyin Indianlar heqqide gep bolunmidi. Washin’giton’gha barghinimdin kéyin, "Indianlar Muzéyi"da men eyni yillardiki Yawropa köchmenliri bilen Indianlarning munasiwiti heqqidiki toluq matériyallargha érishtim. Amérika qit’esidiki yerlik qebililer esli 500 din ashidighan bolup 1492-yili Columbu we uning hemmrahliri bu zémin’gha qedem basqinida bu yerdiki özgiche ajayip medeniyet, mol bayliq, bolupmu yerlik kishilerdiki tengdishi yoq méhmandosluq ularni qattiq tesirlendürgen. Ene shundin kéyin Yawropaliqlar bu zémin’gha top-topi bilen köchüp kélishke bashlighan. Yillarning ötüshi bilen zidyetmu küchiyip barghan, hayatliq éhtiyaji ular otturisidiki rehimsiz urushni keltürüp chiqarghan.18-esirge kelginide bu urush ewjige chiqqan. Eslidiki 500 qebilidin bu chaghda özining musteqil küchini we medeniyitini saqlap qalalighanlardin Iroquois, Seminoles, Shawnee, Navajo, Lakuta Sioux we Cheyenne qebilisidin ibaret 6 chong qebile qalghan bolup, Anderew Jackson (7-nowetlik Prézidént, 1829-1837) dewrige kelgende Amérika hökümiti ular bilen tinchliq kélishimi imzalighan. Emma otturidiki zémin talishish urushliri dawamliq bolup turghan, uning üstige bu 6 qebile otturisidiki öz’ara ziddiyetler küchiyip bérip ularning küchi barghanche ajizlashqan,19-esirge qedem qoyghinida bolsa ular özlirining xas medeniyitini yoqitip axirqi hésabta köchmenler élip kelgen Yawropa medeniyiti teripidin teltöküs assimilatsiye bolushqa qedem qoyghan, yillarning ötüshi bilen mana bügünki kün’ge kelgende ularning tili we has medeniyiti pütünley dégidek yoqalghan. Ular heqqidiki xatiriler peqet muzéyxanilardila saqlinip qalghan. Indianlar heqqidiki bu xatiriler bizge bir milletning mewjut bolup turushi we öz medeniyitini saqlap qélishidiki muhim amil yenila dewrge maslishish, öz milliy xasliqini saqlap qalghan asasta yéngiche medeniyetni qobul qilish we shu asasta özige xas tereqqiyatqa érishish kérekmu? dégen qanuniyetni körsitip béremdu qandaq?... Xosh Saba, méning Indianlar heqqidiki bayanim mushuning bilen tügidi. Aman bolung. Lale


Tapshurulmighan Xetler

13- Parche Xet Amérikida Cheklen’gen Söz

Saba, bügünki xétimde Amérikidiki "Irqiy kemsitish"ke qarshi qanuni heqqide toxtalmaqchimen. Shu küni Washin’giton Dallas ayrodromida chégridin kirish resmiyitini ötep bolup, kütüwélish zaligha chiqqinimda, aldimgha chiqmaqchi bolghan qérindashlirimni uchritalmay tolimu tit-tit boldum. Éghir yük-taqlirimni alalmay turghinimda, bir "Négir"nahayiti xushxuyluq bilen manga qaridi-de "Yardimim lazimmu?" dep soridi, men minnetdarliq bilen béshimni lingshittim. U yüklirimni supidin élip, yük toshush harwisigha saldi. "Rehmet" men minnetdarliqimni bildürdüm, "Sizge yardem béreliginimdin xushalmen!" U xushxuyluq bilen qolumni mehkem siqip men bilen xoshlashti. Yüklirimni ittirip chiqish ishikige qarap kétiwatqinimda qérindashlirim uchridi! Quchaghliship qizghin körüshüshtin kéyin, men baya manga yardem bergen kishini körsitip "Awu Négir manga yardem qildi, hélimu shu kishi uchrap qaldi..." gépim téxi ayaqlashmastinla, qérindashlirim teejjüp bilen manga qaridi, "Astaraq,u kishi anglap qalmisun!" Men shu zamat xata gep qilghinimni his qildim, hélimu bextimge yarisha manga yardemde bolghan kishi yiraqta bolup, u manga qarap qolini kötürüp «xosh» dégen isharetni qiliwatatti, menmu jawaben qolumni pulanglitip uning bilen xoshlashtim. Öyge kétiwatqan yolda hedem manga chüshendürdi. "Bu jayda "Négir"dégen sözni ishlitish cheklen’gen, ularni "African American" yaki "Qarilar" déyishing kérek!" Bu zémin’gha qedem bésip tunji anglighan dersim mushu boldi. Waqitning ötüshi bilen, men Amérikida irqiy kemsitish tüsini alghan herqandaq sözni qilish qanun’gha xilap ikenlikini barghanche chongqur chüshinip yétishke bashlidim. Amérikida "Négir" dégen söz tüs menisi jehettin "Qul" "Dédek" dégenni bildüridighan bolup, herqandaq bir kishining bu sözni ishlitishi qattiq cheklen’gen iken, kishiler adette "African Amerikan" dégen sözni ishlitidiken, "Qarilar" "Renglikler" dégenge oxshash sözlernimu kemdin-kem ishlitidiken. Amérikida "Irqiy Kemsitish"ke qarshi küresh ötken esirning 60-yilliri ewjige chiqqan we qara tenlikler dahisi Martin Luther King Jr(1929-1968)ning rehberlikide 1964-yili ghelibige ériship, shu yili Amérika hökümiti teripidin jamaet sorunlirida, maaripta, xizmetke orunlishish qatarliq jehetlerde irqiy kemsitishke yol qoyulmaydighanliqi qanunlashturulghan iken. Amérikida her yili 2-ay "irqiy kemsitishke qarshi teshwiqat éyi" qilip belgilen’gen bolup, 2- ay mezgilide mekteplerde oqughuchilargha Amérika tarixidiki irqiy kemsitish kürishidiki dahilarning ish -izliri sözlinidiken; "African American" larning medeniyiti, örp -aditi, ulardin chiqqan meshhur shexsler, xelq sen'etkarliri, tenheriket cholpanliri tonushturulghan filimler qoyulidiken; Irqiy kemsitishke qarshi léksiyiler uyushturulidiken. 2- ay mezgilide yene "Köchmenler Medeniyiti" alahide tonushturulidighan bolup, bu ayda dunyaning herqaysi jaylirida yashaydighan oxshimighan irq, oxshimighan til, oxshimighan medeniyetke ige milletlerning örp-adet medeniyiti tonushturulidiken. Bu yerde turghan waqtimning uzirishi bilen men bu zéminda kishiler arisidiki barawerlikning her halda qanun jehettin bolsimu qoghdilidighanliqini, gerche ayrim kishilerde yenila "irqiy kemsitish" qarashliri mewjut bolsimu, lékin ularning hich bolmighanda jamaet sorunlirida bundaq qilishqa jür'et qilalmaydighanliqini his qilip yettim. Xosh Saba, bügün mushunchilik yazay. Aman bolung. Lalehttp://www.biliwal.com/modules.p ... iewtopic&t=1162


Tapshurulmighan Xetler
14- Parche Xet Ziyade Turmush Bésimi, Mukemmel Qanun We "Sémizlik"

Salam Saba, Uchqandek téz turmush ritimi, Amérikiliqlarni waqitni qedirleydighan, tirishchan kishilerdin qilip yétishtürgen. Siz bu yerde hemmila kishining intayin aldirash yürginini körisiz. Qachanla qarisingiz shu aldirash kishiler. Hemmeylen turmush helekchilikide aldirapla yürüshken, héchkimning hichkim bilen kari yoq! Hemmila ademning aldirishining sewebi bar. Kishiler yashash üchün tiriship-tirmiship ishlishidu. Amérikida 70 yashliq boway-momaylarning xizmet qilishi kishilerni ejeblendürmeydu. Deslep kelgen chaghlirimda kocha aptobusi heydep yürüshken yashan'ghan boway-momaylarni körüp heyran qalghan idim. Wetende bu yashqa kirgen yashan'ghan kishiler dem élishqa chiqqan bolidu. Momaylar toy-tökün , ölüm-yétim ishliri bilen aldirash, bezi yashan'ghan anilar newre béqish bilen aldirash; bowaylar doqmushlarda yighilip shahmat oynishidu, ishik aldigha qoyulghan yaghach orunduqlarda olturushup teng qoramliq qurdashliri bilen jahan paranglirigha chüshüp kétishidu... Emma bu yerde bu xil turmushning birimu yoq! Kishiler aldirash, aldirash yenila aldirash halette ötüshidu. Men her küni kechliki aptobusta öyümge qaytip kelgiche, bir künlük japaliq xizmetni tügitip öyge yan'ghan kishilerni daim körimen. Axirqi aptobusqa olturidighan kishiler 20che adem bolup, künlerning ötüshi bilen, bularning hemmisi bilen salamlishidighan bolup qalghan idim. Poul eshularning ichidiki yéshi eng chong biri hésablinidu, u her küni aptobus békitige wélsipitini minip keletti-de, wélsipitini aptobus aldigha ésip qoyup, andin udul méning qéshimgha kélip olturatti. Deslepki künlerde méni körginide külüp turup ehwal soraydighan bu boway mana emdi méning yéqin dostumgha aylan'ghan idi.Taki öz öyining aldigha barghiche u toxtimay sözlep baratti, özi heqqide, aptobustiki bashqilar heqqide, weziyet heqqide... ishqilip u manga Amérika jem'iyiti heqqide nurghun nersilerni sözlep bergen bolup, bu men üchün Amérika jem'iyitini chüshinishtiki eng yaxshi purset désemmu bolatti. Uning dep bérishiche u esli Holliwotning sénariye yazghuchisi bolup,16 parche kino sinariyisi yazghan hem beziliri kino qilip ishlen'gen iken, 85 yashqa kirgen bu boway tolimu tétik bolup, ömür boyi boytaq ötken iken, u bularni manga sözlep bériwatqinida méning heyran qalghan halitimni körüp külüp ketti-de "Amérikida bu normal ish, mendek bowaylar bek jiq. Yashliqimda shéir yazidighan bir qiz bilen muhebbetleshken idim, kéyin u bashqa biri bilen toy qiliwaldi, shundin buyan yalghuz ötüwatimen. Uning sewebidin yazghuchi bolup kettim désemmu bolidu. Bultur u ölüp ketti, men hazir uninggha atighan kino sénariyesini yéziwatimen." Uning shu küni özi heqqide éytip bergen bu hékayisi méning uninggha bolghan hörmitimni qozghighan idi, kéyinki künlerde aptobusta uni uchritalmisam bu bowayni izdeydighan, uni aghrip qalmighan bolghiydi dep ensireydighan bolup qaldim. Menla emes aptobustikilerning hemmisila bu bowayni uchritalmighan küni öz'ara uni sürüshte qilishatti, bir küni shopur u bowayning aptobusqa chiqmighinini körüp 10 minut saqlap axir u kelgendin kéyin andin mangghan idi. Her küni sheherlik kutupxanigha kélip yéziqchiliq qilidighan bu bowayni aptobusqa olturidighan kishilerning hemmisila hörmetleytti. Mana bu boway méning Amérika jem'iyitidiki ziyade téz turmush ritimi we u élip kelgen turmush bésimi sewebidin kélip chiqqan, bir qatar ijtimai mesililer heqqidiki soallirimgha eng yaxshi jawab bergen kishi boldi. Her küni aptobusqa nahayiti sémizlikidin aranla mangidighan ottura yashliq bi kishi chiqidighan bolup, bir küni Poul manga bu kishining 10 yil ilgiri sodida qattiq ziyan tartip shirkiti weyran bolghandin kéyin, toxtimay yéyishtek yaman aditi seweblik semirishke bashlap, mana hazirqidek haletke kélip qalghinini sözlep berdi. Men kallamdin ötmigen halda "Toxtimay tamaq yéyishtin bashqa yol tépilmighanmidu?" dep sorighinimda, Poul jawab bérip "Bu yerde eng éghir mesile, kishiler arisida öz'ara köngül éytishidighan, bir-birining haligha yétidighan turmush aditi yoq, hemmila kishi öz ishi bilen aldirash bolup, kishilerdiki musteqilliq xahishi bek küchlük; Uning üstige qanun bek mukemmel tüzülgen, hemme ishingizni qanun kontrol qilip turidu. Bolushigha haraq ichip, haraq arqiliq rohiy jehettiki bésimni azaytishqa qanun yol qoymaydu; Jédel chiqirishqa téximu bolmaydu; er-hotunlar urushup qalghanda eger éri ayalini ursa ayali saqchigha xewer qilsila, saqchi u erni solap qoyidu; Balilarni tillashqa, urushqa téximu bolmaydu, mekteplerde balilargha eger ata-ananglar silerning hoququnglargha dexli qilsa, erz qilsanglar bolidu dep ögitidu, qanun bek mukemmel bolup, siz qanun arqiliq özingizni qoghdiyalaysiz; Shundaqla qanun sizni kontrol qilip turidu. Mana mushu sewebtin kishilerning erkinlikige chek qoyulghan bolidu. Bu xil turmush muhitida yashighan kishilerde musteqilliq idiyisi nahayiti küchlük bolidu, asanliqche bashqilardin yardem sorimaydu, hemmila ishta özige tayinidu; Ongushsizliqqa uchrighinidimu amal bar özi hel qilishqa tirishidu, hel qilalmighinida bolsa éghir rohiy bésimda qalidu, netijide bezilerde özidiki mushu xil rohiy bésimni azaytish meqsitide toxtimay bir nersilerni yéyish aditi shekillen'gen." Poul toghra deytti, Amérikida ziyade semrip ketken kishiler nahayiti jiq bolup, turmush élip kelgen her xil bésimlar ularni jimghur, kishilerge arilashmay yalghuz yashaydighan, buruxtumluq ichide psixik jehette normalsizliq körülidighan qilip qoyghan idi. Méning qoshnam Juliyani ashundaq kishilerdin déyishke bolatti, baliliq dewridin tartipla ata-anisi turmushta inaq ötmigenliki sewebidin bu ayalda özige bolghan ishench suslap ketken bolup, ikki qétimliq bextsiz nikah-turmushi uni özidin ensireydighan, bashqilarning dosluqidin ayrilip qélishtin qorqidighan, shu seweblik yalghuzluqtin ziyade qorqidighan qilip qoyghan idi, uning bilen paranglashqiningizda sizge sözlesh nöwiti tegmeytti, u toxtimay sözleshke amraq bolup, sizge ilgiri dep bergen ishlarni qaytilap sözlewéretti, bashqilarning shexsi turmushigha, ularning idiyisige ait ishlargha bek qiziqatti; Qorsiqigha amraq bolup toxtimay bir nerse yéyish aditi bar idi, heriket qilghusi kelmeytti, shunga ziyade sémiz bolup, herikiti qolaysiz idi. Uningda yene bashqa Amérikiliqlardin özgiche bolghan aqköngüllük hem qizghinliqmu bar, u qolidin kélishiche sizge yardem qilidu, shundaqla sizdin ziyade yardemnimu telep qilidighan bolup, bashqilargha tayiniwélishqa adetlinip qalghan idi. U sizning pütün turmushingizgha singip kirishni, sizni kontrol qiliwélishni arzu qilatti... Uningdiki bu xil ziyade yöliniwélish psixikisi kéyinki chaghlarda méni bekla biaram qilishqa bashlidi, hetta uning yénimgha kirip toxtimay sözlishidin qutulush üchün öyge kéchikip kélidighan, tamaqni yep bolupla öyümge kirip ishikni ichidin taqiwélip kitab köridighan boluwalghan idim, shundaq bolsimu u ishikni toxtimay chékip axiri sözliwélish meqsitige yétetti. Bezide uninggha ichimmu aghrip qalatti-de ishimni tashlap uning gépini anglashqa mejbur bolattim. Amérikidiki ziyade téz bolghan turmush ritimi, kishilerdiki hemme ishta özige tayinishtek musteqilliq qarishi, mukemmel tüzülgen qanun we uninggha shertsiz raiye qilishtek küchlük qanun éngi Amérikini bügünkidek tereqqiyatqa érishtürgen bolsimu, emma yene bir tereptin kishilerde éghir rohiy bésimmu peyda qilip türlük psixik késellerni we ijtimaiy mesililerni keltürüp chiqarghan idi. Saba, mana mushu mesililerni körginimde, bu xil turmush ritimi ichide ulargha oxshash aldirash yürgen künlirimde wetendiki Uyghurlirimizning ajayip mungluq naxshilirini, Ili Uyghurlirining yumurluq chaqchaqlirini, aqköngül déhqanlirimizni, paranghumar momaylarni, mehelide ishik aldida xushxuy külüp olturushidighan bowaylarni, mungdashqaq doslirimni bekla séghinimen. Xosh, bügün mushunchilik yazay, aman bolung. Lale


Tapshurulmighan Xetler

15- Parche Xet Amérikiliqlar Rohiy Bésimini Qandaq Yéniklitidu?

Salam Saba: Ötkenki xétimde Amérikidiki tolimu téz bolghan turmush rétimining Amérika jem'iyitige élip kelgen ijtimai bésimliri we bu sewebtin kélip chiqqan bezi aqiwetler heqqide toxtalghan idim. Toghra, köpligen Amérikiliqlar daim tekrarlaydighan bir söz «Waqit aldundin qimmet!» dégen hikmet bolup, ularning waqitni qedirlishi we tirishchanliqi hergizmu Yaponiyiliklerdin kem emes! Emma ularning Yaponluqlardin perqi shu yerdiki, ular xizmet bilen köngül échishni bir-biridin ayriwetken, Ular xizmet qilghanda shunche qétirqinip pütün wujudi bilen ishligen, azraqmu bixestelik qilmighan bolsa, oyun'gha, köngül échishqa kelgendimu shunchilik bérilip öz könglini xush qilishni, azade muhit yaritip, échilip oynashni bilidu. Men bu yerge deslep kelgen chaghlirim öktebir éyi mezgili bolup, shu aydila oqughuchilar orunlashturghan birnechche qétimliq "Party" (hepte axiridiki yighilish)we fakultét teripidin orunlashturghan küzlük "Picnic" (dala seylisi) paaliyitige qatnashtim, deslep kelgen chaghlirim bolghachqa, bu paaliyetler manga ajayip chongqur tesir bergen idi, "Party"da oqughuchilar shunchilik échilip –yéyilip oynishatti. Ularning yumurluq, erkin azade paranglirini anglighan kishi ularning her küni 10 nechche saetlep öginish qilidighan hepte axiridiki dem élish künliride résturanlarda japaliq ishleydighanliqigha ishenmeytti, emma bularning hemmisi men bilen eng yéqin ötken aspirantlar bolup, ular shunchilik tirishchan idi, her saetlik derstin chüshidighan chaghda G ependi ulargha xéli chong hejimdiki eserlerni körüp kélishni tapshuratti, kéyinki saetlik dersning yérimi dégüdek ularning öz pikirlirini otturigha qoyushi bilen qizghin munazire keypiyati ichide dawamlishatti, jimmide olturushqa yol qoyulmaytti, hemmila kishi pikir bayan qilishatti, héchkimningmu jim olturuwélishqa köngli unimaytti, derstin chüshken chaghlarda bolsa, ularning eng köp waqitliri kutupxanida ötetti, beziliri turmushini qamdash üchün saetlik ish tépip ishleytti. Bir qétimliq "Party"da men Eriktin soridim: "Siler daim mushundaq yighilish qilip turamsiler?" "Shundaq, purset bolsila yighilip turimiz, bolmisa ziyade charchashqa rohiy jehettin berdashliq bergili bolmaydu!" U toghra deytti, waqit éngi tolimu yuqiri bolghan, xizmette bixestelik qilmaydighan tirishchan Amérikiliqlar köngül échish, dem élishqimu nahayiti ehmiyet béretti. Men turghan sheher Indiana Shitatidiki kichikkine bir sheher bolup, bu yerde Yekshenbe küni aptobus qatnimaytti. Deslep kelgen chaghlirimda bu ish manga tolimu ghelite tuyulghan idi, chünki wetende yekshenbe küni bazar küni bolup, bazar awat bolup kétetti, kocha aptobusliri adettiki künlerdin köpiyip ketkendek tuyghugha kélip qalattuq, emma bu yerde Yekshenbe küni kishiler asasen öz ailisidikiler bilen bolidighan bolup, hemme kishi aram alatti, chong magizinlarni hisabqa almighanda, bashqa jaylar échilmaytti. Kishiler dem élish künlirini intayin ehmiyetlik ötküzidighan bolup, Xiristiyan muritliri chérkawgha baridiken, ata-anilar gödek balilirini chérkawdiki "Balilar paaliyet öyi"ge qoyup qoyup, özliri öz qiziqishi boyiche chérkawda ötküzilidighan her xil paaliyetlerge qatnishidiken, bir heptilik aldirash xizmette körüshelmigen dostlar chérkawda körüshidiken, yashan'ghan kishiler Chékawda hal-mung éytishidiken; Amérikidiki musulmanlarmu her Jüme küni jüme namizigha baridiken, jüme namizini asasen Meschitte öteydighan bolup, Meschitke ayallarmu bérishidiken, ayallarning ayrim xanisi bolup, musulman ayalliri namazni oqup bolushqandin kéyin, mushu jayda heptilik yighilip qalghan paranglirini qilishidiken. Qisqisi, Cherkaw we Meschit Amérikiliqlarning kichik jem'iyiti bolup, kishiler bu jayda éghir xizmet bésimini yéniklitidighan her xil paaliyetlerde bolidiken. Chéniqishmu Amérikiliqlarning turmushidiki muhim bir terkip. Amérikiliqlar beden chéniqturushqa alahide ehmiyet béridu, ular özlirining waqtini muwapiq tengshep chéniqidu, bu yerde siz bir künning herqandaq waqtida yol yaqisida yügrewatqan kishilerni körisiz, bu yerdiki chéniqish wetende adetlen'ginimizdek her küni seherdila emes, belkim 24 saet ichidiki herqandaq chaghda élip bérilidu. Meyli etigen bolsun, chüsh bolsun, kechqurun, hetta yérim kéchilerde bolsun, siz türlük chéniqish paaliyetliri bilen shughulliniwatqan kishilerni her jayda uchritishingiz mumkin. Shekli özgergen köngül échish paaliyetlirimu Amérikiliqlar turmushining bir qismigha aylan'ghan. Amérikida kishiler özining turmush sewiyesige asasen türlük köngül échish paaliyetlirini talliwélishqan bolidu. Mesilen, qisqa muddetlik sayahetke chiqish; bahar we yaz mezgilide yazliq "Picnic" qa chiqish, tomuzda déngiz boyliri yaki köllerde "su üzüsh", küzde küzlük "Picnic"qa chiqish; qishta "qishliq qar téyilish" qatarliq paaliyetrlerge qatnishish herkimning öz turmush sharaitigha yarisha talliwalidighan dem élish usulidur; puli jiqraq kishiler dem élish künlirini chet ellerde sayahet qilip kélishke ajratqan bolup, Amérikiliqlar japaliq ishlep tapqan pulini bankida saqlimaydu, belki mushundaq sayahet paaliyetlirige atiwetken bolidu. "Qimardin teliyini sinash", bumu Amérikiliqlarning özige rohiy azadilik izdeshtiki bir xil usuli déyishke bolidu. Amérikida tenheriket paaliyetlirining köpinchisi qimar tüsini alghan iken, her hepte ötküzülidigha "NBA"ning waskétbol musabiqisi, "Box musabiqisi", "Potbol musabiqisi","Zeytun top musabiqisi", "At beygisi", "Welsipit musabiqisi…dégenlerning hemmisi emeliyette kishiler pul tikip öz teliyini sinaydighan "Qimar soruni" déyishke bolidu. Dangliq qimar shehiri Lasvegas mu emeliyette kapitalistlarning özining rohiy bésimini yéniklitish üchün, köngül azadiliki izdep baridighan jayidin ibarettur. Amérikida herqandaq muzéylar heqsiz bolup, kishiler dem élish künliri, balilirini élip bu yerlerge kélishidu, Amérikida balilarning mektepte ögen'gen bilimliridin köre, ata-aniliri bilen birlikte muzéylarda, kutupxanilarda, tebiet baghchiliri, istirahet kuluplirida ögen'genliri téximu jiq iken…Bu Amérika balilirini kichikidin musteqil pikir qilishqa yétekligen, ular bilimni mekteplerde bésim ichide emes, belki öz xahishi boyiche erkin halda dem élish ichide, turmush emeliyitide öginidu, mana bu nuqta manga eng tesir qilghan nuqtilarning biri boldi. Qisqisi, Amérikiliqlar riqabet ichidiki turmush qaynimida özige xas yashash usulini talliwalghan bolup, her xil usullar bilen özidiki rohiy bésim élip kelgen türlük ijtimai mesilierni yéniklitishke tirishidiken. Saba, méning hés qilghanlirim mushunchilik boldi, belkim bular Amérikiliqlarning turmushini chüshinishtiki yéterlik örnekler bolmasliqimu mumkin, emma wetendiki yash dostlarning Amérika jem'iyitini tonushigha az-tola yardimi bolup qalsa ejep emes. Xosh, aman bolung. Lale


Tapshurulmighan Xetler
16- Parche Xet (1 )

Salam Saba, Uzun boldi sizge xet yazalmidim. Xétimning dawamini saqlawatqiningizni bilimen. Emma eshu tügimes aldirashchiliq tüpeylidin sizni saqlitip qoydum. Mana bügünki xétimdin bashlap bu yerdiki hayat heqqide yazmaqchimen, ishinimenki bu siz we nurghunlighan yash dostlar qiziqiwatqan ishlar bolsa kérek. Deslep kelgen chaghlirimda bu yerning ajayip güzel muhiti, sap hawasi, derexler tüwide kishilerdin qilche chöchümestin xatirjem tikilip turidighan tiyinlar méni özige mehliya qilghan, tash bilen qopurulghan 100 yildin artuq tarixqa ige bolghan, qorghan sheklide sélin'ghan heywetlik mektep binaliri méni heyrette qaldurghan, qaynam-tashqinliq oqush hayati méni öz qoynigha alghan idi... Qisqisi, pütünley yéngi bolghan muhit, yéngi hayat, yéngi kishiler méni özige ram qiliwalghan, méni ajayip güzel tuyghugha chömdürgen idi. Mana hazir bu yerde turghan waqtimning uzirishigha, körgen-bilgenlirimning jiqiyishigha egiship bu yerdiki hayatqa, bu yerdiki kishilerge, bu yerdiki turmushqa bolghan qarishimda yéngiche tuyghular barliqqa kélishke bashlidi, ular heqqide bashqidin oylinishqa, bu yerdiki hayat, bu yerdiki kishiler heqqide yéngi tonushlargha, yéngiche chüshenchige ige bolushqa bashlidim. Bu muhitni chüshinishimge eng chong yardem bergini yenila Raziye boldi. Raziye, u men bu yerge kélip eng burun tonushqan Uyghur ayal. Men elwette uning öz ismini bu yerde atimidim, emma uning raziliqini élip u heqqide bu yerde toxtilip olturuptimen. Awistraliyede 9 yil turghan we u yerde doktorluq oqushini tamamlap, bu yerge kelgen Raziye mendin birnechche yash chong bolup, uning bilen tonushqandin buyan eng yaxshi dostlardin bolup qalghan iduq. Körünüshte mulayim, kem söz, oychan körünidighan emma keskin, qaytmas iradilik Raziye manga bu yerde yashash heqqidiki eng deslepki dersni ötti désem mubalighe bolmas. "Lale, bu yerde yashaymen désingiz, aldi bilen musteqil bolushtin bashlang!" Mana bu biz tonushup 3-küni uning manga dégen sözi. U manga bu yerdiki bezi ishlarni chüshendürdi, deslepki künlerdiki til bilmeslik qiyinchiliqimda yardemde boldi, ajayip semimiylik, qizghinliq bilen manga yardem qildi, emma daim tekrarlaydighan sözi "Musteqil bolung, özingizge tayining !" dégendin ibaret boldi. Uning bu sözini deslep anglighan künlirimde rastini désem xéli biaram boldum, amal bar uning yardimini qobul qilmasliqqa tirishtim.Yataqdishim Baime bolsa bashqiche qizghin bolup u manga hemmini ézip ichürmekchi, yipidin-yingnisigiche chüshendürmechi bolatti, bezide yardemni ashuruwétip méni osal ehwalgha chüshürüp qoyatti. Hélimu ésimde, yataqqa orunliship etisi yémeklik sétiwélish üchün dukan izdep adiship qalghinim, yataq binasigha nahayiti yéqin bolghan Hindonéziyelikler achqan yémeklik dukinigha 10 minutta yétip kelgen bolsammu, emma yataqqa qaytish üchün top-toghra 2 saet yol mangghan idim, shu küni qaytip kelginimde Baime ensirigen halda yolumgha qarap olturghan iken, u méni körüp birinchi dégen sözi "Nimishqa yalghuz chiqtingiz, qarangghu chüshüp ketti, sizdin bekla ensiridim, nechche chiqip izdidim sizni, hetta Raziyegimu téléfon qildim!" Elwette u chaghda yéngi kelgen chaghlirim bolghachqa uning kaldirlap tolimu ittik dégen bu sözlirini chüshinelmey, heyranliq bilen uninggha qarap qalghan idim. U méning turqumgha qarap, sözini chüshenmigenlikimni his qildi bolghay, qeghezge yazdi, menmu jawaben "Mendin ensirishingiz hajetsiz." dégen sözni yazdim. U Raziyege téléfon qilishimni éytti. Qizziq ish, men Raziyenimu mendin ensiridi dep oylighan idim, emma u téléfonda dégen tunji sözi "Yaraysiz! Etilikke öyümge kéling, men sizni saqlaymen" dédi. Men téxi Raziyening öyige bérip baqmighan idim, shunga uningdin "öyingizni qandaq tapimen, siz aldimgha chiqip turamsiz?" dep soridim. "Tapalaysiz silerning yataq binaringlarning yénidiki yolni boylap piyade 25 minut mangsingiz bizning olturaq rayongha yétip kélisiz... "U olturaq rayon adrésini, bina nomurini dep bérip etisi chüshte öyige bérishimni éytti. Baime téléfonni élip "Lale öyingizni tapalmaydu, adiship qélishi mumkin" dégendek gepni qilghan bolsa kérek, emma Raziye méni etilikke chüshte saqlaydighanliqini dep téléfonni qoyuwetti. Dégendek etisi, saet 11 de yataqtin chiqtim-de, bina etrapigha obdan sepsélip yönilishni toghrilawalghandin kéyin, saetke qarap turup Raziye dep bergen yol bilen mangdim, dégendek 25 minutlar mangghandin kéyin, u dep bergen olturaq rayoni köründi, shu chaghda shunchilik xosh bolup ketken idim, chünki men héchkimdin yol sorimay, özüm musteqil halda Raziyening öyini tépip kelgen idim. Raziye illiq külümsiriginiche ishikni achti "Mana démidimmu, adashmay öyümni tépip keldingiz!" U qizghinliq bilen méni quchaghlap körüshti, ene shu minuttin bashlap uni goya yéqin tughqinimdek, hedemdek körüdighan bolghan idim. Hel qilalmighan mesililerni uninggha déginimde u sewrchanliq bilen sözümni anglaytti, emma qandaq qilishim kérekliki heqqide aldirap meslihet bermeytti, belki "özingiz oylinip béqing, men peqet meslihetla béreleymen, axirqi qararni yenila özingiz chiqiring." dégen gep bilenla kupayilinetti. Shundaq qilip Raziyening yardimide men her bir yoluqqqan qiyin mesililerni musteqil hel qilish usulini ögendim disemmu bolidu, waqitning ötüshige egiship amal bar bashqilarning meslihetini almay nurghun ishlarni özüm musteqil qarar qilidighan boldum, özümge bolghan ishenchimmu küchiyip bardi .


Tapshurulmighan Xetler
16- parche Xet ( 2 )

Raziye özi heqqide jiq sözleshni xalimayti, emma uning béshidin nurghunlighan issiq-soghuqlarning ötkinini hés qilattim, yat ellerdiki 10 yilliq hayat uni ajayip qeyser, iradilik, chidamliq qilip yétishtürgen bolup, uning yash tökkinini körmidim désemmu bolidu, uning bir oghli bar bolup 7 yashlargha kirip qalghan bu baligha tolimu amraq idim, balilirimni séghin'ghinimda ularning öyige bérip uning oghlini körüp kélettim. "Balam, méning barliqim!" Bir küni Raziye ajayip mungluq bir nezerde oghligha qarap turup, shundaq dégen idi" uni bir yaramliq adem qilip terbiyilep chiqsamken deymen..." bu geplerni qilghan chéghida u közige liqqide yash aldi, emma birdemdila özini ongshiwaldi-de, sözini dawamlashturdi "bilemsiz Lale, men oghlumni dep uning dadisidin ayrilip ketken idim, baligha normal aile sharaiti bolmisa bolmaydu." Men éhtiyat bilen soridim," Uning dadisini hélimu yaxshi köremsiz?" "Bilmeymen, lekin daim eslep turimen, u aqköngül idi, emma yaqa yurttiki musapirchiliq, japa -musheqqet erke ösüp chong bolghan uni mijezi ittik, tersa, asanla achchiqlinidighan, özige ishenchi yoq, hemmidin narazi bolidighan qilip qoyghan, u achchiqini mendin we balidin alidighan boliwaldi..." Uning gépining dawami bardek idi, emma men uning munglinishini xalimidim-de ,gepni bashqa yaqqa buriwettim. Raziye her qétim men bilen körüshkinide deydighan gépi yenila "Musteqil bolung, iradilik bolung!" dégendin ibaret idi, emma arqidinla "Ailingizni séghindingiz, balilarni körgüngiz keldi, shundaqmu? Könglingiz yérim bolsa méni mehkem quchaghlap taza yighliwéling, andin bille tamaq étip yeymiz!" Men Raziyedin nurghun nersilerni ögendim désemmu bolidu. "Bu yerdiki hayatni, turmushni chüshinish özi yene bir aliy mektep oqughan'gha barawer, kishilerge semimi muamilide bolung, emma ich -baghringizni aqköngüllük bilen biraqla töküwetmeng, bezide "No" déyishnimu öginip qoyung." Mana bu Raziyening yene bir gépi idi. Men uningdin "Özüm xalimighan ishni biraqla ret qiliwetsem bolamdu, Amérikiliqlar adette "No" "Stop" dégendek sözlerni kemdin-kem ishlitidu, siliqliq bilen özi xalimighan ishlarni ret qilidu, dep anglighan idim" dep sorighinimda, Raziye közümge qarap turup "Biz Uyghurlar bek aqköngülmiz, hemme ishni chin eqide bilen qilimiz, bashqilarning könglini ziyade ayap kétimiz, emma In'glizlar oxshimaydu, ular sizge héchqachan Uyghurlardek heqiqi illiqliqni bermeydu, nurghun chaghlarda pilanliq, meqsetlik ish qilidu, héch bolmisa edep yüzisidin sizge siliq muamilide bolidu, lékin özi xalimighan ishlargha ezeldin maqul bolmaydu, bundaq chaghlarda sizge "No" deydu, shunga sizmu ulargha waqti kelgende "No" déyishingiz, biwasite ret qilishingiz kérek, héchqisi yoq, bu yerde mushundaq qilishingiz kérek, shundila ular sizni hörmetleydighan, sizge qayil bolidighan bolidu." Raziyening dégini rast idi, Juliyaning öyide turghan mezgilimde u ayalning ziyade yéliniwelish psixikisigha qarita men rastinla "No" sözini ishlettim, buning ünümi elwette xéli yaxshi boldi, netijide Juliya könglümni aghritqan chaghlirida teshebbuskarliq bilen kechürüm soraydighan, öz xataliqini tonuydighan bolghan idi. Saba,Raziye heqiqeten méning Amérikiliqlarni chüshinshimge, bu yerning muhitigha maslilishimgha jiq yardem qildi désem bolidu. Amérikiliqlar bilen arilishish jeryanida shuni hés qildimki ,ular semimi, qizghin, kishilerge yardem qilishqa amraq, edeblik, tejeshlik shundaqla ziyade shexsiyetchi bolup, hemme ishni pilanliq élip baridiken, körünüshte sizge nahayiti yéqin muamile qilghandek körünsimu, emma héchqachan biz Uyghurlardek yürek-baghrini töküwetmeydiken, ular sizge shunche yéqin tursimu emma menggü yéqinlashqili bolmaydighan, özining dunyasi ichide yashaydighan kishiler iken . Shunga ulargha muamile qilghiningizda bu zéminda yashighiningizda ularning özining usuli bilen ulargha muamile qilishni öginiwélishingiz tolimu muhimdur. Xosh, bügün mushunchilik yazay, aman bolung!


Tapshurulmighan Xetler
17- Parche Xet ( 1 )Rohiy Azadilik Eng Muhim

Salam Saba, Wetende chéghimda chet elde oqup kelgenlerning aghzidin "chetke chiqip oqumaq tes" dégen gepni anglighan chéghimda "peqet chidam -gheyret bolsila herqandaq japani yenggili bolidughu, ular tartqan japagha men duch kelsem choqum yéngeleymen"dep oylayttim. Mana öz xirajitim bilen bu zimin'gha qedem basqinimdin kéyinla ular dégen qiyinchiliqning tesewwur qilghinimdin nechche hesse qiyinliqini tonup yettim. Bu qiyinchiliq peqet til ötkili we iqtisadiy jehettiki qiyinchiliq bolupla qalmastin, belki rohiy jehette siz duch kélidighan türlük rohiy azablargha, sinaqlargha berdashliq bérishingiz iken! Elwette, deslep kelgen chaghlirimda "Til ötkili" aldimdiki ajayip chong tosaq bolup tuyulghan idi,etrapimdikilerning sözlirini qanche diqqet qilip anglisammu chüshinelmeyttim, oqutquchum we sawaqdashlirim méning ehwalimni bilgechke sözni danimu- dane aldirimay sözligini bilen kutupxana xadimliri we bashqa mulazimet orunliridikilerning sharildap sözligen sözlirini chüshinelmey xélila qiynaldim, lughet axturup yürüp ,sheret qilip dégüdek öz meqsidimni ulargha uqturattim. Shu chaghlarda özümni shunchilik yarimas,hetta bezide shunchilik döt hés qilattim, rawan sözleshni arzu qilghanséri geplirim qolashmaytti. Ene shu künlerde tasadipiy bir pursette Juliya bilen uchriship qaldim, 50 yashlardin halqighan bu ayalning manga deslep bergen tesiri tolimu qizghin, semimi boldi. Parangxumar bu ayal özining yalghuz turidighanliqi, islam dinini qobul qilip musulman bolghan Amérikiliq ikenlikini, Uyghurlargha bek amraqliqini, ilgiri bu yerge oqushqa kelgen Uyghurlar bilen yéqin dostlardin bolup qalghanliqini manga ajayip zoq bilen sözlep berdi. U amal bar eng addi sözler bilen meqsidini uqturatti. U ayal toghriliq wetendiki chéghimda bir tonushumdin anglighan idim, shunga shu küni bu ayal közümge bölekchila issiq köründi. Shu küni u méning qeyerde turuwatqanliqimni sorap qaldi, men Malayishiyaliq bir musulman qiz bilen turuwatqinimni dep berginimde u tuyuqsiz éghiz échip "Méning 3 éghiz kengtasha öyüm bar, özüm yalghuz bolghachqa bekla zérikimen, eger xalisingiz men bilen tursingiz bek yaxshi bolatti, peqet su we tok pulinila tölisingiz boldi, men Uyghurlarning tamaqlirini bekla yaxshi körimen,"dédi. Öz xirajiti bilen bu yerde oquwatqan, til ötkilidin ötüp bolmighachqa téxi ishligüdek birer ish tapalmighan manga nispeten bu tolimu yaxshi teklip idi. Men uninggha bu teklipni oyliship baqsam bolidighanliqini eytip yatiqimgha qaytip keldim. Aldinqi xetlirimde bayan qilghinimdek del shu künlerde yataqdishim Baimening NiyuYorktin kelgen oghul dosti shu öyde qonup yüretti, gerche öylirimiz ayrim bolsimu, lékin men bekla biep hés qilattim, Baimeni kündüzi körgili bolmaytti, yérim kéchidin ashqanda qaytip kélip dostliri bilen méhmanxanida xéli bir waqitlarghiche olturushatti, shunga amal bar waqitni pestiki ders tekrarlash öyide ötküzüshke mejbur bolattim.... Mana mushularni oylap ,Juliyaning öyige köchüp barsam her halda turmushum normal qélipqa chüshüp, jimjit kitab körüsh imkaniyitige ige bolup qalarmen, parangxumar bu yalghuz ayal bilen In'gliz tilini piraktika qilishqimu bolidighu dégen oygha keldim. Lékin némishqidur yene sel ikkilinip turattim, Juliyaning mendin öy ijarisi telep qilmay "peqet su we tok pulinila tölisingiz boldi, men Uyghurlarning tamiqigha amraq!" dégen sözini oylighinimda, "uning öyige köchüp barsam, uning qandaq telepliri bolghiydi?" dégenlerni könglümdin kechürdüm-de yene sel ikkilinip qaldim. Bir heptilerdin kéyin bolsa kérek, Juliya téléfon bérip, ötkenki teklipini oyliship baqqan-baqmighanliqimni soridi we méning öyige bir bérip körüp béqishimni teklip qildi. U ayalning bu qeder qizghinliqi méni rastla tesirlendürgen idi, Raziyedin uning ehwalini sorighinimda u manga uning aqköngül, emma yalghuzluqta turiwérip bekla parangxumar bolup ketken ayal ikenlikini, eger qolumdin kelse uning öyide turup, uninggha birer waq tamaq étip bergech In'gliz tilini piraktika qilishni oyliship baqsam bolidighanliqini éytti. Men rastla oylinip qaldim, hélimu her küni kechlik tamaq qilsam Uyghurlarning kön'gen aditi boyiche Baimeni tamaqqa chaqirattim, u yoq bolsa téxi tamaq élip qoyattim, u méning etken tamaqlirimgha obdanla kön'gen bolup, tamighimni maxtap turup yeytti. Uningha her ayda öy ijarisi üchün 350 dollar töligendin sirt, öz pulumgha köktat élip etken tamaqlirimgha uni teklip qilip turattim, elwette umu arilap dostliri kelgende tamaq qilatti we méni teklip qilatti. Eger Juliyaning öyige köchüp barsam héch bolmighanda öy ijarisining yérimini téjep qalalayttim, könglümde shundaq oylidim "Meyli emesmu, her küni kechliki uninggha bir waq tamaq étip bersem, ishligüdek ish tapalmay turghinimda öy ijarisini emgikimge sundursammu bolidikenghu." Mana mushu xiyal bilen Juliyaning öyige bérip körüp béqish qararigha keldim!


Tapshurulmighan Xetler
17- Parche Xet ( 2 )Rohiy Azadilik Eng Muhim

Shu hepte Shenbe küni Juliya dep bergen adrés boyiche uning öyige bardim. Juliya méning kelginimdin bekla xosh bolup ketti, Raziyenimu teklip qilip qoyghanliqini éytip, manga öylirini körsetti. Uning öyini kutupxana dése artuqluq qilmaytti. Uning üch éghiz öyining hemmisila kitab bilen liq tolghan bolup, uning kitabliri men bu yerge kélip körgen herqandeq proféssorning öyidiki kitabliridinmu jiq idi! "Kitabliringiz bek jiq iken!" Men hayajan bilen shundaq dédim. "Shundaq, men kitab körüshni bek yaxshi körimen, pulum bolsila kitab setiwalimen." U pexirlen'gen halda manga öz kitablirini körsetti. Uning öyide yene ikki kitab jawinide Vidéo we CD pilastinkisi bolup, bu yerni öy dégendin köre, bir institut yaki fakultétning kutupxanisi dése hergizmu mubalighe bolmaytti! U méning hayajan ichide kitablargha qarawatqinimni körüp, "Sizmu kitabqa amraq ikensizde?" dep soridi."Elwette! Men kitab oqushni bek yaxshi körimen, méningmu öyümde nurghun kitablirim bar, emma sizningkidek jiq emes." U jawabimdin bekla söyünüp ketti, "Rehmet, men bek xush boldum!" U méni chingngide quchaghlap közige yash aldi, "Sizni bek yaxshi körüp qaldim, öyümge köchüp kélip men bilen bille turung, bolamdu!" Uning bu sözini teklip dégendin köre, bir xil iltija dégen tüzük idi.Qelbimni bir xil illiq sézim qaplidi, bu ayal méni chin könglidin bille turushqa teklip qiliwatatti. Raziye kelgendin kéyin ikkimiz bille tamaq ettuq, Juliya tamiqimizni ajayip ishtiha we hozur bilen yédi. "Bir qarargha keldingizmu?" Raziye mendin soridi. "Néme désem bolar, rastimni désem men bu ayalni yaqturup qaldim, kitablirimu bek jiq iken, uningdin xéli nersilerni sorap biliwalghudekmen." Men öz oyumni semimilik bilen Raziyege eyttim. Juliya bizning sözimizge nahayiti sezgürlük bilen diqqet qilip olturatti, u Raziyening méning bu öyni yaqturup qalghanliqim heqqidiki bayanlirini anglighandin kéyin bekla xush bolup ketti. "Etila köchüp kelsun!" Uning közliridin ümit we xushalliq nurliri chaqnap ketti. "Bir qarargha kelgen bolsingiz, köchüp keling, öz-ara yardemde bolisiler, geplirini chüshinelmisingiz manga téléfon qiling, uqushmasliqinglargha men yardem qilay." "Bolidu, emma ijarini obdan sözlisheyli, u mendin öy ijarisi almaymen deydu, telipini bilip baqay." Men Raziyege könglümdiki gepni ochuqla dédim. Raziye uning bilen estayidil halda birdem paranglashti. Andin manga qarap "U her küni bir waq kechlik tamaq étip bérishingizni ümid qilidiken, su we tok pulini tölisingiz bolghidek, tamaq xirajitini teng chiqarsaq deydu". Bu teklip orunluq idi, men qoshuldum, shundaq qilip bir heptidin kéyin, Juliyaning 3 éghiz yataq öyining bir éghizigha men köchüp keldim. Saba, bu bayanlirimni oqughan chéghingizda belkim méni "Ajayip teliyi keptu, hem köngüldikidek turalghugha, hem In'gliz tili piraktika qilidighan yaxshi hemrahqa érishiptu!" dep oylighan bolishingiz mumkin. Heqiqeten deslep kelgen künlirimde menmu shundaq oylighan idim. Her küni etigen saet 7 de aptobusqa olturup mektepke kétettim, kechte saet 8 de axirqi aptobusta öyge qaytip kelettim, Juliya derize tüwide yolumgha qarap olturatti, tamaq etkech uning bilen paranglishattim, u özining baliliqi heqqide, ata-anisi, jemeti, éri we müshüki Yura heqqide zoq bilen sözleytti, uning geplirining köpini chüshenmisemmu, emma buni til öginishtiki yaxshi purset dep qarighinim üchün anglayttim, arilap birer éghiz söz qisturup qoyghanni hésabqa almighanda gepini bölmeyttim. U méning öz gépini diqqet bilen anglawatqinimni körüp ajayip xush bolup kétetti, arilap mendin "Charchidingizmu?" dep sorap qoyatti. Men charchighinimni, uyqum kelginini éytqinimdila u andin sözleshtin toxtaytti.


Tapshurulmighan Xetler
17- parche Xet ( 3 )Rohiy Azadilik Eng Muhim

Künler shu teriqide ötüwatatti, u tamaqni maxtap yeytti we toxtimay sözleytti. Waqit ötkenséri men uning ilgiri dep bolghan ishlarni tekrar-tekrar bayan qiliwatqinini sézip qaldim, mana emdi uninggha "Buni ilgiri dep bergen idingiz,men bilimen "déyishke mejbur boldum, U bu geplirimni anglighinida "He shundaqmidi, untup qaptimen" deytti-de Vidéo körgüm bar -yoqluqini soraytti, "bolidu qéni köreyli." Men uning bek jiq sözlep ketmeslikini ümid qilghach "Kino körsek birdem jimip qalar" dégen oygha kelgech kino körüshke maqul boldum.Lékin u némini qoydi démemsiz Shékispirning kilassik komidiyelirini qoydi! Amérikiliqlarning kündilik turmushtiki adet sözlirini éniq chüshinelmey qiynilip yürginimde bu kilassik komédiyelerni qandaqmu chüshiney, u bolsa yénimda olturuwélip he dep manga Shékispirning esli eserlirining tilining qanchilik güzel ikenlikini sözleytti, men shu tapta néme qilarimni bilmeyla qaldim, uninggha özümning héchnimini chüshenmigenlikimni, hazirqi zaman turmushi eks etken filimlarni körüshni arzu qilidighanliqimnni éyttim, "Elwette bolidu!" u xushalliq bilen telipimni bija keltürdi. "Mana bu hazirqi zaman turmushi eks etken filim" U Vidéoni almashturdi, towa bu til In'glizchigha héch oxshimaytti! Birdem körgendin kéyin körüwatqinimning Fransuz tilidiki filim ikenlikini bildim, astida In'glizche terjimisi chiqip turatti. "Yaxshimiken?" u mendin soridi,"Bu bek dangliq Komidiye!" "Biraq Fransuzche iken emesmu, chüshinelmidim."Men ornumdin turup yataq öyümge kirip ketmekchi boldum, "Astida Engilizche xéti barghu?" U heyranliq bilen manga qaridi, "Biraq men bir éghizmu Fransuzche bilmeydighan tursam, bu kinoni qandaq körimen?" "Emise bashqa kinoni qoyaymu?" "Yaq, rehmet! Men kirip uxlay, ete seher turushum kérek, dersim bar idi"."Xeyrlik kech!" U shundaq dédi-de, kinoni körüshni dawamlashturdi. Mana bu méning uning öyide turghan deslepki künlerdiki uning manga bergen tesiri idi. Juliyaning öyige köchüp kélip ikki heptidin kéyin, men Washin'giton'gha kettim, u yerde turghan bir ay jeryanida Juliya kün arilap dégüdek téléfon qilip, méning qachan qaytip kélidighanliqimni, méni nahayiti séghin'ghanliqini éytip turdi, u téléfonda tolimu uzun parang qilatti, kéyinki künlerde men gepni qisqila qilip, téléfonni qoyuwétidighan boldum. Nihayet, bir aydin kéyin men qaytip keldim, u ajayip xush bolup ketti, özi we müshüki Yura ikkisining méni neqeder séghin'ghanliqini éytip peqet toxtimidi,nahayiti hérip ketken bolsammu kechlik tamaq qildim, uning hozur bilen tamaq yéyishige qarap turup uninggha ichim aghrip qaldi, "Tamaq étip yémidingizmu?" "Yaq! teyyar yémekliklerni yédim, arilap Piza ekeldürüp yédim, siz etken tamaqlarni bekla séghindim!" U tamaq yégech sözini dawamlashturdi "Apam hayat chéghida tamaqni apam étip béretti, érim bu yerdiki chaghda érim étip béretti, men tamaq étishni bilmeymen." 50 yashtin éshipmu tamaq étishni bilmeydighan bu ayalgha shu chaghda heyran qalghan idim, kéyinki künlerde nurghunlighan Amérikiliq ayallarning tamaq ételmeydighinini bildim, esli bu heyran qalghudek ish emes iken . Künler ötkenséri men Juliyaning manga bekla tayiniwalidighan bolup qalghinini sézip qaldim, U men mekteptin kelgiche yolumgha qarap olturatti, öyde bolsa méning uning bilen paranglishishimni, uning geplirini anglishimni telep qilatti, birlikte kino körüshümni, yenida olturushumni, oylighanlirimni uninggha bayan qilip bérishimni telep qilatti, yatiqimgha kitab körgili kirip ketsem yénimgha kiriwélip néme kitab körüwatqinimni soraytti, ailemdikiler bilen téléfonda paranglashsam néme déyishkinimni sorap turuwalatti, taki men téléfonda sözliship bolghiche kariwitimda olturup pütün diqqiti bilen méning chirayimgha sepsélip olturidighan boliwaldi "Ailingizdikilerge mendin salam éyting, ulargha men toghriliq néme dédingiz? Méni yaxshi köridighiningizni éyttingizmu?....."Uning soalliri héch tügimeytti."Ular sizge salam éytti" depla gepni tügitettim. Kéyinki chaghlarda men uning aware qilishidin ensirep, uninggha yataq öyümde kitab köridighanliqimni deytim-de, ishikni ichidin étiwalidighan boldum, u yalghuz olturup ichi pushatti-de, ishikni qéqishqa bashlaytti, "Ishikni éching paranglishayli!" "Kechürüng kitab körüwatqan idim" u jawabimni anglap kétettiyu, 10 minut bolmay yene kéletti "Ishikni némishke taqiwalisiz, birdem paranglishayli!" Amalsiz uninggha ishikni échip berishke mejbur bolattim, u yene sözleshke bashlaytti, anisi heqqide, dadisi heqqide, éri heqqide, müshüki heqqide....men anglashqa mejbur idim. Mana emdi uning bilen In'glizche piraktika qilishtin rayim yénip ketken, uning awazini anglashtin bizar bolushqa bashlighan idim. Bir küni men uning bilen resmi sözleshtim "Kechürüng Juliya ,men erkin adem, manga dexli qilmighan bolsingiz,men kitab körüshüm, maqale yézishim kérek, méningmu özüm xalighan ishni qilish erkinlikim bar, shundaqmu?" U ümidsizlen'gen halda manga qaridi "Paranglashsaq yahshi emesmu, In'glizche sewiyingiz kötürületti" "Shundaq,siz manga til ötkilidin ötüshke yardem bermekchi, emma men bek charchidim, méning yene köridighan kitablirim bar, manga erkinlik béring ok." "Siz ezeldin erkin," U béshini chayqighiniche yataq öyümdin chiqip ketti, emma 15 minuttin kéyin yene yénimgha kirdi, "Men siz bilen paranglishishni bekmu yaxshi körimen, méni yaxshi körisiz, shundaqqu?" "Shundaq, sizni yaxshi körimen!" Men uning könglining yerim boliwatqinini bilip ,uni yene chiqiriwetküm kelmidi, u kariwitimda yéniche yatti-de yene hékaye sözleshke bashlidi, uninggha rastla amal yoq idi. Mana emdi amal bar öyge kechrek kélidighan, kechlik tamiqimni chaqqan-chaqqan yep yataq öyümge kirip ishikini étiwalidighan boldum, u birnechche kün jimighan boldi, lékin ishikke ésip qoyghan "Aware qilmang" dégen xettin perwayi pelek, ishikni toxtimay qaqidighan we öyümge kirip udul kariwitimda yétiwelip kitab köridighan boluwaldi, uni kitab kördi dégendin köre, méning her bir ishimgha sepsélip olturidu dégen tüzük idi. Waqit uzarghanséri uningdin bizar bolushqa bashlidim, emma u mendin özige téximu jiqraq waqtimni bérishimni telep qilishqa bashlidi. U méni bille bazargha bérishqa, özi qatnishidighan musulman ayallarning paaliyetlirige qatnishishqa teklip qildi, men chirayliqche ret qildim, uning bilen bille baralmaydighinimni éytqinimda u bekla renjip ketti. "Méni yaxshi körmeysiz shundaqmu? Némishke barmaysiz?" "Kechürüng, men kutupxanige barimen, kitab körüshüm kérek" U qattiq renjidi.U Raziyege téléfon qilip, méning némishke uning bilen barmaydighanliqimning sewebini soraptu, Raziye uninggha bu méning erkinlikim ikenlikini déginidin kéyinla andin jimighan boldi, lékin uning bilen sirtlargha bille chiqmighinimdin u yenila narazi idi. Parangxumar bu ayal bir küni mendin sawaqdashlirimni némishke tamaqqa chaqirmaydighinimni soridi, körünüp turuptiki u yalghuz qélishtin qorqatti, uning rayi boyiche sawaqdashlirimni we oqutquchumni bir qétim tamaqqa teklip qildim, u küni u ajayip xush bolup ketti, hemmeylen bilen toxtimay paranglishatti, hemmeylenning ishlirigha qiziqatti, özi heqqide, ata-anisi heqqide toxtimay sözleytti. U ularning adréslirini, téléfon nomurlirini soraytti. Rastini désem shu küni tolimu biaram boldum. Ensirigen ish axir yüzberdi, u emdi sawaqdashlirimgha e-mail yézishqa özi we müshüki heqqide hékaye sözleshke ötken idi, ularni kechlik tamaqqa teklip qilatti-de, andin manga kechlik tamaqni jiqraq qilishni tapilaytti. Kechlik tamaq waqtida yene toxtimay sözleshke bashlaytti. Bir küni men uninggha emdi bashqilarni aware qilmasliqni éyttim, u aghzida maqul dégen bolsimu, emma e-mail yézishtin toxtimidi,uning bu ishidin bizar bolghan Raziye bir küni uninggha emdi téléfon qilmasliqni, özining aldirashliqini éytip xélila qattiq e-mail yazghandin kéyin, andin jimighan boldi, lékin méning künlirim teske chüshüwatatti, "Mendin némishke özingizni qachurisiz, ishikni némishke étiwalisiz, kechte uxlighanda ishikni étiwalidikensiz, mendin qorquwatamsiz? Téléfonda men toghriliq néme dédingiz?" Uning soalliri tügimeyti...... Ziyade yalghuzluq azabini yetküche tartqan, parangxumar we adem xumari bolup ketken bu ayalning könglini qopal gepler bilen renjitishke könglüm unimidi-de, axiri mektepning yataq binasigha köchüp kettim. Shundaq Saba,Juliya aqköngül yaxshi ayal, emma yalghuzluq azabi uni ashundaq haletke keltürüp qoyghan, uning bilen bille turush jeryanida Amérikidiki ziyade téz turmush ritimi, éghir rohiy bésim, yalghuzluq qatarliq amillarning kishilerni pisixik jehette normalsiz haletke keltürüp qoyghinini barghanche chongqur hés qilishqa bashlidim. Bundaq kishilerge yardem qilishingiz tolimu tes iken,siz ulargha yardem qilish emes, belki özingizgimu birtalay rohiy bésimni élip kélidikensiz. Juliyaning öyide turush jeryanida men rohiy jehettiki azadilikning neqeder muhimliqini tonup yettim. Xosh, aman bolung. Lale


Tapshurulmighan Xetler
18- Parche Xet ( 1 )Hayat Üchün Küresh

Salam Saba, Bu yerdiki hayatni wetendiki dostlirim tesewwurida her xil perez qilishi mumkin.Chünki ular wetende peqet kino we teshwiqat wasitiliri we bu yerge tughqanlirini yoqlash we sayahet üchün kelgenlerdin anglighini boyiche, Amérika turmushini özining mentiqisi, turmush qarishi boyiche chüshinidu we baha bérishidu. Elwette menmu wetendiki cheghimda Amérikini xuddi eshu wetendashlirimgha oxshashla tesewwur qilattim! Emma bu zémin'gha qedem basqinimdin kéyin, bu yerdiki hayatning men oylighinimdek emeslikini hés qildim, bolupmu bu yerde turghan waqtimning uzirishi bilen Amérika jem'iyitini, bu yerdiki hayatni téximu chongqur tonup yétishke bashlidim. Belkim méning hés qilghanlirim téxi yéterlik emestur, belkim men bu yerdiki hayatni toluq chüshinip bolalmighandimen, bu yerdiki medeniyetke bolghan bahayim téxi yüzeki , pishship yétilmigen basquchta bolushi mumkin. Emma men yenila özümning hés qilghanlirimni yash doslirimgha sunush qararigha keldim. Ötkenki xetlerde yazghinimdek, Amérikiliqlar idiyide erkin, yéngiliqni qobul qilishqa mahir, semimi, musteqil, özige ishinidighan, tirishchan, iqtisatchan, waqitni qedirleydighan yaxshi peziletlerge ige bolush bilen bille yene ziyade shexsiyetchi bolush, özini chong tutush, kishiler arisidiki méhri-muhebbet sus, soghuq bolushtek illetlerdinmu xali emes. Shunga bu yerde siz wetendiki Uyghur qérindashlirimiz arisida bolidighan ajayip illiq méhri-muhebbet we ghemxorluqni tapalmaysiz; Köngül sirliringizni aqkongüllük bilen héchnémini yoshurmastin dostliringizgha tökelmeysiz; dostliringizdin wetendikidek héchqandaq bedel tölimeydighan cheksiz ghemhorluqni, hésabsiz yardemni telep qilalmaysiz; "Bashqilargha yöliniwalimen, tuqqanlirimning, dostlirimning yardimi bilen iqtisadiy qiyinchiliqimni hel qilimen" désingiz xatalashqan bolisiz. Elwette siz iqtisadiy jehettin qiynalghiningizda dostliringiz sizge yardem qilidu, lékin bu wetendikidek xalisane yardem emes! Bu xil yardem sizning ashu müshkülatliringizni waqitliq hel qilishingizghila yétidu, emma menggülük ayighi chiqmas yardem emes! Siz qiyinchiliqqa uchrighiningizda, meyli u iqtisadiy qiyinchiliq bolsun yaki bashqa qiyinchiliq bolsun, semimilik bilen Amérikiliqlardin yardem sorisingiz bolidu, ular sizge bu ötkeldin ötüshning yolini körsitip qoyidu, sizge lazim bolghan yardimini qilidu, sizge xizmet tépiship béridu, pul qerz bérip turidu, lazimliq matériyallarni özide bolsa ariyet bérip turidu, yaki ashu matériyalgha qandaq érishishning yolini körsitip qoyidu... Buningda ularning közligini yenila sizning musteqil halda bu qiyinchiliqni özingiz hel qilishingiz bolidu, hergizmu sizning qiyinchilighingizni pütünley öz üstige éliwalmaydu! Wetendikidek "Boldi xatirjem bolghin, ishingni mana men üstümge aldim!" dep meydisige mushtlaydighan oghul balilarni bu yerde uchritalmaysiz. Démek bu yerde yashaymen, ularning turmushigha singip kirimen, ular bilen riqabetlisheleydighan iqtidarni hazirlaymen deydikensiz, choqum aldi bilen musteqil bolushni öginishingiz kérek. Sizde peqet özingizge bolghan ishench we mustehkem irade bolsila herqandaq qiyinchiliqni yéngeleysiz. Öz ishingizni özingiz hel qilishni öginishingiz bu yerde siz ötüshke tégishlik tunji ötkel bolushi mumkin. Amérikigha qedem basqan tunji küningizdin bashlapla siz qaysibir yéqin tuqqiningizning, yaki dostingizning "qanat astida yashaymen", "u méni yöleydu, turmushumgha yardem qilidu." Dégen idiyeni kallingizdin pak-pakiz chiqiriwéting. Chünki sizning tughqanliringiz, dostliringiz sizge menggülük yölenchük bolalmaydu, sizge cheksiz yardem bérelmeydu. Meyli bu yardem iqtisadiy jehette, yaki bashqa jehetlerde bolsun. Siz peqet özingizningla tirishchanliqi arqiliq özingizning kelgüsini yaritalaysiz! Siz uruq-tughqanliringizdin, dostliringizdin "Manga yardemde bolmidi!" dep aghrinalmaysiz. Chünki ularningmu hel qilishqa tégishlik nurghun bash qétinchiliqi, ghemliri bar. Siz buni choqum chüshinishingiz kérek. Mana bu méning Amérikigha kelgendin kéyin hés qilghanlirim.

http://www.biliwal.com/modules.p ... iewtopic&t=1162


Tapshurulmighan Xetler
18- Parche Xet (2 )Hayat Üchün Küresh "

Amérika ademni xuddi kiyimge dezmal salghandek tüptüz qiliwétidighan jay iken!" Mana bu Zemirening özining Amérikidiki hayatini xulasilep manga éytqan gepliri. Shu küni ikkimiz Aygülning öyide tunji uchrashqan chéghimizda u manga özining bu yerge deslep kelgen chaghdiki seghinishlri, japa-musheqqetlirini, rohiy azabliri, köz yashlirini sözlep kélip, ashu gepni qilghan idi. Yéshi men bilen dimetlik bolghan Zemire, éghirbésiq, mulayim, oychan körünetti. U méni körginide bashqilardek ajayip qizghinliq bilen quchaghliship körüshüp ketmidi, belki mulayimliq bilen külüp qoydi. Men uning ashu xil kemsöz mulayimliqini tunji körüshümdila yaqturup qalghan idim. Dastixan yighilghandin kéyin u yénimgha kélip méning oqushum we turmushumni soridi. "Bek yaxshi boptu, mumkin bolsa uzunraq oqushning amalini qiling, peqet tirishsingizla arzuyingizgha yételeysiz!" "Rehmet, qéni tiriship baqay". "Yaq, tiriship arzuyumgha yétimen deng!" U estayidilliq bilen shundaq dédi, "Bu yerde tirishsingizla hemme ishni wujutqa chiqarghili bolidu, özingizge ishining, siz qilalaysiz, sizde bu xil qeyserlik bar iken!" Uning bu sözlirini anglighan chéghimda cheksiz söyün'gen idim. Shu küni oxshash wetendashlirim manga Amérika turmushining neqeder japaliqliqini, bu yerde nurghun bedellerni tölishim, bu yerde wetendikidek azade turmush muhiti, rahet xizmetning yoqluqini xéli ézip sözleshken idi. Men ulargha jawaben "Wetendimu oxshash, riqabet küchlük, tiriship ishleymiz!" déginim ésimde. Belkim ularning ashu chaghdiki waysashliri manga yaqmighan bolsa kérek. Lékin buni "Waysash" dégendin köre "Heqiqet" dégen tüzük idi. Heqiqeten bu yerdiki hayat "tirishish-tirmishish ichidiki, küresh ichidiki hayat!" idi. Méning kéyinki kechürmishlirim buning toghriliqini téximu ispatlidi. Özüm oylighinimdin nechche hesse artuq bolghan, özüm tesewwur qilipmu baqmighan qiyinchiliqlargha yoluqtum, sansiz qétim yashlirimni töktüm, qandaqtur arzular ilkide oquymen dep bu zémin'gha ayagh basqinimdin pushaymanlar qilghan chaghlirimmu boldi. Emma her bir qiyinchiliqni yengginimdiki xoshalliqim manga yéngi gheyret béghishlidi, ishench-ümid béghishlidi. Men özümmu hés qilalmighan halda özgirip bériwatattim, barghanche qeyser bolup kétiwatattim, etrapimdiki qiyinchiliqlargha barghanche perwasiz qaraydighan, özümge bolghan ishenchim éship baridighan boluwatatti. Baya déginimdek, bu yerde awal siz musteqil yashashni öginishingiz kérek, qiyinchiliqlarni bashqilargha yöliniwalmay özingiz hel qilghiningizda sizde ajayip hozur peyda bolidu, özingizge bolghan ishenchingiz hessilep éship baridu. Kishilerge semimiy muamilide bolung, yalghanchiliq qilmang, rast gep qilishtin nomus qilmang. Bu sizge payda élip kelse kéliduki hergiz ziyan tartquzmaydu. Chünki Amérikiliqlar semimiylikni yaqturidu, ularni köz -boyamchiliq qilip aldap bir qétimliq ötkeldin ötüwalalishingiz mumkin, emma menggülük aldap ötelmeysiz. Bu méning yene bir tejribem déyishke bolidu. Men nurghun kishilerning semimiy yardimige, qollishigha érishtim. Hazir oylap yetsem esli ular méning semimiylikimdin, rastchilliqimdin tesirlen'gen, shunga özlügkidinla manga yardem bérishken iken. Deslep kelgen chaghlirimda til oqushmasliqi méni xéli qiynidi, oqutquchimizning sharildap sözligen kespiy derslirini peqetla chüshenmeyttim, emma men hichnéme bilelmiginimni qilche yoshurmidim, derstin chüshkende G ependimdin dersning mezmunini xulasilep bérishni ötündüm, kéyinche ötülidighan dersni lughetning yardimide aldin körüp kélidighan boldum, ishqilip chamamning yétishiche tirishtim, bilmiginimni sorap ögendim. Nihayet tesirlen'gen oqutquchum manga ötülidighan derslerning asasiy mezmunini e-mail qilip aldin séliwétidighan boldi! Buni sawaqdashlirimgha dep berginimde ular heyran qélishqan idi. Turmushumni qamdash üchün xizmet izdiginimdimu, oxshashla bashqilarning yardimige érishtim, ular méning ish izdep yürginimni bilishkinide méning qandaq ishlarni qilalaydighinimni sorashti, elwette men téxi til ötkilidin ötüp bolalmighinimni semimilik bilen dédim, ular méning iqtidarim yétidighan dairidiki ishlarni tonushturdi, her halda deslepki künlerdiki turmushumni qamdiyalighudek ish tapqan boldum. Bashqilarning yardimige érishish bilen bille bashqilargha semimiylik bilen yardem qilishnimu öginip qoyung.Yardimingiz melum meqset, menpeet üchün bolmisun, belki semimiylik bilen yardem qilishni ögining. G ependimning sinipida Kiristina isimlik tolimu chirayliq bir qiz bar idi, adette biz anche parangliship ketmeyttuq. Bir küni u qorun'ghan halda aldimgha kélip, "Manga yardem qilalarsizmu?" didi." Qandaq yardimim kérek? elwette qolumdin kelsila." U jawabimni anglap söyünüp ketti, arqidin Uyghur shairi Rozi Sayitning "Déhqan Bolmaq Tes" dégen Shéiri élin'ghan ün'alghu lintisini manga sunup "Mana mushu shéirni terjime qilip bergen bolsingiz!" Bu 10-ayning axirqi mezgili bolup, méning In'gliz tilim tolimu nachar idi. Men heyranliq bilen uninggha tikildim "Siz méning bu shéirni terjime qilalmaydighinimni bilisizghu deymen!" Rastimni désem sel achchighim kelgen idi. "Yaq, kechürüng" U chüshendürüshke bashlidi "G ependidin soridim, sizning Xenzuche sewiyingiz bek yaxshi iken, siz buni Xenzu tiligha terjime qilip bersingiz, andin Erik bilen birlikte In'giliz tiligha terjime qilsaq dégen idim." Men emdi uning meqsidini chüshendim, hem ochuq köngüllük bilen "elwette bolidu, men Xenzuchigha terjime qilip baqay, lékin shéir uslubi özgirip kétishi mumkin, amal bar shéir uslubini saqlap qélishqa tirishay. Manga bir hepte waqit béring bolamdu?" "Elwette, sizge köp rehmet!" "Heqqinichu, qanche bersem bolidu?" "Yaq pul almaymen, emma kéyinche méning In'gliz tiligha terjime qilidighan nersilirimge yardemde bolsingizla bolidu!" Söhbitimiz shundaq ayaqlashqan idi. "Thanks Giving" (Teshekkur bayrimi)da mektep bir hepte dem élishqa qoyup berdi, men toptoghra ikki kün waqit serp qilip bu uzun shéirni Xenzuchigha terjime qilip chiqtim, Rozi Sayitqa bolghan cheksiz eqidem we bu shéirni bek yaqturghanliqim sewebidin bolsa kérek, shéir xéli yaxshi terjime qilin'ghan idi, men e-mail arqiliq shéirni Erikqa yollap berdim, yerim saettin keyin Eriktin rehmet éytip jawab xet keldi. Kéyinche shéirning In'glizche terjimisini manga ewetip berdi, shéirning In'gliz tilidiki nusxisimu ajayip yaxshi chiqqan idi. Shundaq Saba, tunji emgikimge heq almidim. Emma ajayip chongqur semimi dostluqqa érishtim. Hemmini pul bilen ölcheydighan bu zéminda men özümning semimilikim bilen, Uyghurlarghila xas bolghan aqköngüllüküm bilen eng semimi dostluqqa, yardemge érishken idim. Kéyinki chaghlarda nurghun ishlarda ularning yardimige érishtim.


Tapshurulmighan Xetler
18- Parche Xet (3 )Hayat Üchün Küresh

Heshemetchilik qoghlashmang, hakawurluq qilmang, emma özingizni bekla töwenmu tutmang, iqtidaringizni bashqilargha bildürüp qoyung, ular sizge qayil bolsun. Bu méning bu yerde alghan yene bir dersim boldi désemmu bolidu. Men Amérikiliqlarning addi-sadda, iqtisatchilliq bilen ötküzidighan turmushini yaqturup qaldim. Ular méhmanlargha qizghin idi, emma méhmanlarning aldigha biz Uyghurlardek barini ayimay töküwetmeytti, bizdek bir ayliq muashini xejlep méhman chaqirmaytti. Men oqutquchum hem sawaqdashlirimning öyide méhman boldum. Shuni hés qildimki, ular her qétim tamaq teyyarlighinida kélidighan ademning sanigha qarap tamaq teyyarlaydiken, bizdikidek "Mehmanning aldidin tamaq éship chiqmisa set bolidu" dep harghiche jiq tamaq teyyarlimaydiken.Teyyarlighan yémekliklirini dastixan'gha tizghandin kéyin méhmanni andin üstelge teklip qilidiken, sahibxanning olturidighan orni muqim bolup, adette üstelning ikki béshida öy igisi olturidiken, méhmanlar üstelning ikki yénidin orun alidiken; Sahibxan sizni tamaq yéyishke teklip qilghinida awal rehmet éytip andin tamaqlinidikensiz; Uyghurlardikidek ziyade zorlash, zorlimisa renjip qalidighan adet bu yerde yoq iken. Adette dastixan üstide tamaq bizdikidek jiq éship qalmaydiken, eger bezi tamiqini yaqturup qalsingiz "Tamighingiz bek oxshaptu, yene azraq yésem bolamdu?" yaki "öydikilerge azraq eketsem bolamdu?" désingiz öy igisi sizge "Zelle yögep" béridiken, elwette bezide öy igisi jiqraq tamaqlardin sizge "Zelle qilip" bérishimu mumkin, lékin u choqum sizdin tamaqtin eketküngiz bar-yoqluqini tepsili sorap andin béridu. Manga yene bir tesir qilghini "Yard Sale"(Garaj Bazar) boldi. Deslep kelginimde yol yaqiliridiki istolbilargha chaplap qoyulidigha "Yard Sale" dégen élanlarni körginimde heyran qalattim. Bundaq élanlar her jüme we shenbe künliri uchrap qalatti, kéyin uqsam bu esli öy köchidighanlar yaki artuq nersilirini bir terep qilmaqchi bolghanlarning öyidiki nersilerni erzan bahada satidighanliqi heqqide chiqarghan élani iken.Téz turmush ritimi Amérikiliqlarni riqabet ichidiki turmushqa köndürgen, ular özige muwapiq xizmet izdep köchüp yürüshke adetlen'gen, muwapiq xizmet uchurini alghan haman ular qilche ikkilenmestin öyini we öyidiki barliq nersilirini qilche érinmestin birer hepte waqtini serp qilip sétiwétip bashqa jaylargha köchüp kétidiken, hajetmenler bu nersilerni baha taliship sétiwalidiken; Öy igiliri özliri barghan shitatta bu nersilerni magizinlardin yaki özlirige oxshash köchüp ketmekchi bolghanlarning "Garaj Baziri"din sétiwalidiken. Bu xil ehwal wetende zadila yoq idi. Hélimu ésimde, baliliq mezgilimizde ailimiz Ürümchige köchüp kelginide öydiki pütün jabduqlarni mashinigha bésip ikki künlük yolni bésip Ürümchige kelginimiz. Hazir bizdimu sheherlerde ishletmeydighan nersilerni tashliwétidighan adet shekillendi, lékin kéreksiz nersilerni shu nersilerge hajetmen bolghan bashqa birige sétip bérishke téxi könelmiduq, belki qandaqtur yiraq namratraq tughqanlirimizgha bikargha hetta zorlap dégüdek bériwétimiz, ularchu özimiz qedirlep ishletken bu nersilerni ezeldin chong bilmeydu. Emma bu yerdichu kishiler öz ixtiyarliqi bilen ashu nersilerni sétiwélish üchün xéli jaylardin mashinilirini heydep kélishidiken. Men "Garaj Bazar"da sétish üchün pakiz yuyup ésip qoyulghan nurghun kiyimlerni körginimde deslep heyran qélip bir Amérikiliq sawaqdishimdin "Silerde bashqilarning kiygen kiyimlirini, yeni ich kiyimlirini kiyishni égir alidighan ish yoqmu?" dep sorighinimda u eksiche mendin "Silerdichu? kiymeydighan kiyimliringlarni tashliwétemsizler?" dep sorighan idi, men ongaysizlan'ghan halda "Yaq tashliwetmeymiz, namrat kishilerge bériwétimiz, emma ichki kiyimlerni köydürüwétimiz yaki orun-körpilerge ich estelik qiliwétimiz" diginim ésimde. "Bumu bolidighan chare iken, bizde baylarla namratlargha iane qiliwétidu, adettiki puxralar mana mushundaq "Garaj bazar"da satidu, éhtiyajliq kishiler tallap sétiwalidu". Arqidin u qoshup qoydi "Amérikiliqlar bay emes, emma iqtisadchil, heshemet qoghlashmaydu, özige lazimla bolsa u nersini qeyerdin sétiwélishni oylashmaydu." Shu küni u manga nahayiti ehmiyetlik ders ötken idi. "Bizdiki namratliqning menbesi heshemetchilikmu qandaq?" men oylinip qalghan idim. Men bir chet ellik bolush süpitim bilen ularning turmushini közitiwatattim, ularning öginishke tégishlik jaylirini öginiwatattim, shundaqla özüm qobul qilalmaydighan bezi mijezlirige qarita qandaq muamile qilishni, ularning özini Amérikiliq dep üstün tutidighan hakawur xaraktérigimu qandaq taqabil turushni biliwalghan idim. Juliyaning ziyade hakawurluqi, bashqilargha yöliniwélish psixikisigha qarita qandaq taqabil turush, özümni qoghdashni men uning bilen bille turush jeryanida öginiwalghan idim. Bu heqte ötkenki xétimde toxtalghinim üchün bu yerde artuq toxtilip ötmeymen. Men kishilerge hakawurluq qilmidim, emma mushundaq hakawur, menmenchi kishilerge yoluqqinimda özümni töwenmu tutmidim, belki özümning iqtidarimni ulargha körsitip qoydum, ularning ajiz jaylirinimu özlirige tonutup qoydum. Bu heqte bezi köngülsiz ishlargha yoluqqan idim, emma özümning semimiyliki, raschilliqi, tirishchanliqi bilen özümning ulardin hergizmu töwen turmaydighanliqimni ulargha bildürüp qoyghan idim. Méningche siz bu jem'iyette yashaymen désingiz choqum aldi bilen özingizni qedirleshni öginiwélishingiz tolimu muhimdur. Shundaq Saba, bu yerdiki hayat küresh ichidiki hayattur. Bu yerde siz tirishishingiz; musteqil halda qiyinchiliqliringizni hel qilishni öginiwélishingiz; shundaqla Amérikiliqlarning turmush ritimigha maslishishingiz; ularning türlük mijez-xaraktérlirigha qandaq muamile qilishni, nöwiti kelgende ularning sizge keltürgen türlük qiyinchiliqlirigha qandaq taqabil turushni öginiwélishingiz tolimu zörürdur. Xosh, bügün mushunchilik yazay, aman bolung. --- Lale


Tapshurulmighan Xetler
19- Parche Xet

Salam saba, Xétingizni tapshuruwaldim. Sizning chet elde bilim éliwatqan Uyghur yashlirining ilim élish yolida duch kéliwatqan türlük qiyinchiliqlar we bularni hel qilish yolidiki tirishchanliqlirigha qiziqiwatqanliqingizni bilip turuptimen. 90-Yillardin buyan chet elge chiqip oquydighan oqughuchilar nahayiti tézlikte köpiyip bériwatidu, jümlidin Amérika we Yawropadiki aliy mekteplerde magistirliq we doktorluq unwani alghan Uyghur yashlirimu köpiyishke bashlidi.Ular herqaysi tetqiqat orunlirida aliy mekteplerde Uyghur maaripi we pen téxnikisi üchün töhpe qoshup kelmekte.Ularning bezilirini wetendiki yashlirimiz yaxshi bilidu, ular heqqide bu yerde Artuqche toxtilip ötmeymen. Men bügün peqet Amérikida oquwatqan özüm bilidighan Uyghur yashlirining ilim élish yolida uchrighan türlük qiyinchiliqliri we uni yéngish yolidiki tirishchanliqliri heqqide toxtilip ötmekchimen. Hazir Amérikida doktorluq we magistirliq aspirantliqida oquwatqan Uyghur oqughuchilar 100din ashidiken, elwette men ularni statistika qilip chiqishqa téxi waqit chiqiralmidim, emma ularning oqush jeryanida yoluqqan qiyinchiliqliri we ularni hel qilish yolidiki tirishchanliqliri heqqide özüm anglighanlirimni yash dostlirimgha sunmaqchimen. Adil ependi qanun penliri boyiche doktorluqni tügitip, hazir Amérikidiki melum adwukatlar bashqarmisida adwukatliq qiliwétiptu.Tasadipi pursette uning bilen uchriship qaldim, uning tunji uchrashqandila sorighan soali "qandaq, oqumaq tesmiken?" dégendin ibaret boldi. Men ochuq köngüllük bilen uninggha udulla jawab berdim, "shundaq, bek tes iken, bolupmu Amérikida oqumaq...". "Toghra deysiz, bir tereptin ishlep, bir tereptin oqumaq heqiqeten tes, bu künlerni menmu béshimdin ötküzgen idim, rastimni désem men mushu yerge kélip oqushning heqiqiy qedrige yetken boldum, shunga 35 yashqa kirginimde oqush qararigha kélip, mana hazir doktorluq unwanini aldim. Bu yillarda tartqan japa-musheqqetlirimni sözlep kelsem birküche-kündüzmu yetmeydu... Emma hazir bularni untup kettim. Manga eng tesir qilghini yenila Amérikiliq sawaqdashlirimning kishini heyran qaldurghudek tirishchanliqi! men wetendiki chéghimda özümni qaltis eqilliq hésablayttim, bir nechche saet olturup kitab körgen künlirimni qattiq öginiwettim dep qarayttim. Uniwérsitéttiki chéghimda anche tirishchan oqughuchilardin emes idim, manga nisbeten dersler shunche yénik tuyulatti.Ürümchide chong bolghinim üchün Xenzu tili mexsus kespining oqughuchisi bolghan manga dersler ezeldin éghir tuyulup baqmighan idi. Ésimde qélishiche ashu töt yil jeryanida mektep kutupxanisigha aran ikki qétim kirgen ikenmen, emma bu yerde doktorluqni oqush jeryanida kutupxanigha kirelmigen künüm peqet ikki künla boldi!..Chünki her saetlik derste ashu mendin xélila kichik bolghan Amérikiliq sawaqdashlirimning qizghinliq bilen munazirige qatnishishi, ularning shu qeder ochuq, shu qeder dadilliq bilen öz közqarashlirini otturigha qoyushi méni hem heyran qalduratti, hem özümning ular aldida shunchilik ajiz ikenlikimni bildürüp qoyatti... Ularmu manga oxshashla bir tereptin ishlep bir tereptin oquydighan oqughuchilar, emma ularning ashu derijidiki pikir iqtidari eqlimni lal qilidu, shunga ulardin qalmasliq üchün hessilep tirishattim..." Uning dégini heqiqet idi! men bu yerge deslep kelgen chéghimda G ependining ashu aspirantlargha ders ötken chéghidiki, oqughuchilarning her saetlik derste shu qeder janliq, shu qeder pishqan pikirlerni otturigha qoyghanliqini her saetlik dersning qizghin munazire keskin talash -tartish ichide ötkinini körginimde heyran qalghan idim. Emma hazir qilchimu heyran qalmaydighan boldum, hazir men toluq kursning oqughuchiliri bilen In'gliz tili kespide oquwatimen, ular aspirantlar emes, emma her saetlik dersimiz oxshashla qizghin munazire, talash-tartish ichide ötidu. Menmu 13 yilliq oqutquchi, emma méning oqughuchilirimda ezeldin bu xil qizghin munazire bolup baqqinini esliyelmeymen. Elwette bezi chaghlarda ayrim mesililer heqqide oqughuchilarni munazire qilishqa, öz pikrini bayan qilishqa Uyushturattim, her qétim pikir qilidighanlar haman ashu muqimliship qalghan bir nechche oqughuchim bolatti xalas! Mana hazir men oquwatqan sinip In'gliz tili kespi sinipi bolup, derslirimiz, anglash-sözlesh, oqup chüshinish, girammatika, yéziqchiliq dégenlerdin ibaret. Oqutquchimiz 5 minutche bügünki dersning asasi meqsitini tonushturghandin kéyin, aldi bilen tünügünki tapshuruq ehwalini tekshüridu, héchkimning herqandaq bahane bilen tapshuruqni ishlimeslikige heddi emes, Chünki ders netijingiz ashu tapshuruq ehwalingiznimu öz ichige alidu, andin tapshuruq ishlesh jeryanida hel qilalmighan mesililerni otturigha qoyushingizni telep qilidu, oqutquchi mana mushu mesililerge jawab bérish jeryanida sizning buninggha bolghan qarashliringizni sorap turidu, yéngi ders mezmunini sözlep bolupla oqughuchilarni meshiqlerni ishleshke uyushturidu we oqughuchilarning özining körülgen xataliqlarni tüzitishini telep qilidu... Mana bu xil ders ötüsh jeryanida elwette her bir oqughuchining emeliy ehwali mana men depla chiqip qalidu... Men ashu mendin kichik bolghan sawaqdashlirimning arqida qalmasliq üchün hessilep tirishishqa mejbur idim. Mana bu bizge bu yerdiki oqushning keskin riqabet ichidiki tiriship-tirmiship oqush ikenlikini chüshendürüp turuptu. Dilbahar, uning hékayisini bashqilardin anglighan idim, u En'gliyide 9 yil tirishish arqiliq axiri doktorluq unwanini alghan iken, u bir dostigha yazghan xétide" men bu oqush üchün, nurghun bedellerni tölidim, nurghun nersilerdin ayrildim, emma méningche bularning hemmisi erziydu!" dep yazghan iken. Qutluq, uning bilen kesipdash désemmu bolidu. Emma u wetendiki chéghidila In'gliz tiligha nahayiti pishshiq bolup, toluq oqush mukapati bilen bu yerde magistirliqni qayta oquwatidu, uni teliyi kelgen oqughuchilardin déyishke bolidu. Emma bir küni u manga özining oqush jeryanidiki uchrighan mesililirini sözlep kélip: "tirishmisam bolmaydu! hemme derslerdin "A" almisam oqush mukapatimni toxtitiwétishi mumkin! shunche tirishiwatimen, lékin özümning her waqit ashu sawaqdashlirimgha teng kélelmeywatqanliqimni, özümde qandaqtur bir nersining kemlikini hés qilipla turimen! Emeliyette ularmu oxshashla dem élish künliri ishleydiken, ularning qaysi chaghlarda öginip bolidighanliqigha heyranmen!" dégen idi. Reyhan, u 30 yashlarda bolsa kérek.U Amérikigha kelgili 9 yil boluptu. Adette külüpla yüridighan bu chirayliq qiz tunji körüshümdila manga ajayip yaxshi tesir qaldurghan idi, u Raziyening eksiche qizghin, gepdan mijezi ochuq qiz idi. U méning oqumaqchi bolghanliqimni anglap,"bek yaxshi oylapsiz! bu yol heqiqeten bek tes, lékin oqushtinmu artuq huzur bolmisa kérek. Men 21 yéshimda bu yerge kelgen idim, kelgen chéghimda bir éghizmu In'glizche sözliyelmeyttim désem bolidu. Yoldishimning oqushini dawamlashturushi üchün ishleshke mejbur boldum, ishlesh jeryanida tilim chiqti, kéyinchirek doxturxanida séstralar yardemchisi boldum, ashu jeryanda bir tereptin ishlep bir tereptin séstralar mektipide oqup kéyin "séstraliq guwahnamisi" aldim, buninggha 6 yil ketti, mana hazir "Dorigerlik" kespide oquwatimen. 9 Yil boptu, men bir tereptin ishlep bir tereptin oquwatqili." Nishan méning ottura mekteptiki sawaqdishim idi, uning ayali Ramile bolsa uning tébbiy instituttiki sawaqdishi bolup, ular wetendiki chéghida xéli obdan doxturxanilarda doxtur idi, hazir bu yerde bir tetqiqat ornida ishlewétiptu. "Biz her halda öz kespimizni taptuq dések bolidu, emma mushu kün'ge érishküche nurghun ter töktuq" mana bu Nishanning men bilen tunji körüshkinide dégen gépi. "Men wetendiki chéghimda, özümni qaltis chong doxtur hésablayttim, her qétimliq opératsiyidin chiqqinimdin kéyin, bimarning tughqanlirining méhman qilishida bolattuq, rast "qizil bolaq almaymiz" dégen shoarimiz bar idi, menmu öz kespiy exlaqimda ezeldin u nersini élip baqmidim désem bolidu, lékin méhmandarchiliqimiz üzülmeytti, qanche kéchilerni ashu méhmandarchiliqlarda bihude ötküzüwetkinimni esliyelmeymen, tiriship kitab körgen, izden'gen chaghlirim az idi... Emma hazir bir künmu kitab körmey ögenmey ötküzelmeymen waqtimni… Hazir "doxturluq kinishkisi" élish üchün öginiwatimen, emma bu öginish mektepte emes belki her küni ishtin hérip qaytqinimda öyümde tün nispidin ashqan chaghda boluwatidu..." Saba, méning bu yerge bir yilliq "wiziting scholar" bolup kélip, néme üchün yene dawamliq oqush üchün, nurghun bedellerni tölep bu yerde qalghanliqimning sewebini emdi chüshen'gendur dep oylaymen. Chünki men bu yerde bu muhitta özümning neqeder arqida qalghinimni, öginishke tégishlik, hel qilishqa tégishlik nurghun nersilerning barliqini, téximu chüshinip yettim...Gerche oquydighan, bilim alidighan eng yaxshi chaghlirim ötüp ketken bolsimu, emma bel qoyuwetküm kelmidi, tiriship béqishni, özüm arzu qilghan oqushni bashqa élip chiqish qararigha keldim, gerche bu yol shunche japaliq bolsimu... Xosh aman bolung. Lale


Tapshurulmighan Xetler
20- Parche Xet ( 1 )

Salam Saba, Ötkenki xetlirimde sizge özümning Amérika indianliri heqqidiki deslepki qarashlirimni yollighan idim,mana emdi bu yerde turghan waqtimning uzirishi, In'gliz tili sewiyemning barghanche yaxshilinishigha egiship, özüm arzu qilghan Indianlar turmushi, tarixigha munasiwetlik eserler bilen tonushush imkaniyitige ige boldum... Emma némisini dey, ular heqqide bilgenlirim qanche jiq bolghanséri könglüm shunche perishan bolidighan bolup qaldim. Men okyanlar atlap, yéqin qérindashlirimdin ayrilip, gerche turmush aditi, medeniyiti oxshimisimu emma étiqati, psixikisi biz bilen oxshiship kétidighan Amérikining bu esli yerlik ahaliliri bilen tonushush arzusida bu zéminghe qedem basqan idim. Toghra, ulargha bolghan qiziqishim bir minutmu toxtap qalghini yoq, néme üchündur tarix sehniside öz rolini yoqitiwatqan, millet süpitide mewjut bolush, hazirqi zaman dunya medeniyitining bir qismigha aylinish hoquqidin ayrilip qalghan bu insanlar topigha shunche méhri-muhebbitim barliqigha bezide heyran qalimen. Méning Indianlargha ait matériyallarni toplawatqinimni bilgen Raziye bir küni narazi bolghan halda "Néme qilisiz ular heqqide shunche izdinip? Erzimdu, Morgandin bashlap nurghunlighan Gherb alimliri ularni tetqiq qilip bolghan, ular heqqide nurghun kitablar yézildi, nurghun maqalilar élan qilindi, ejeba bular yetmemdu?! Uyghurlar heqqide yazsingiz bolmamdu..." U toghra deytti, Amérikidiki bu yerlik insanlar topi heqqide heqiqeten nurghun tetqiqatlar élip bérilghan, sansiz kitablar yézilghan , hazir bu téma Amérikida unche qizghin témilardinmu emes idi. Amérikiliqlarning Indianlar heqqide köp sözligüsi kelmeytti, köpinche kishiler bu témidin özlirini qachuratti. Washin'gtondiki chéghimda wetende Uyghurlar arisida xéli közge körün'gen , men tolimu hörmetleydighan bir tarixshunas akimiz méning Amérika Indianlirining örp-aditige qiziqiwatqinimni anglighandin kéyin teshebbuskarliq bilen méni izdep keldi we manga"Indianlar heqqide izdiniwétipsiz, heqiqeten bu tolimu yaxshi téma, ular heqqide menmu jiq izden'gen we Uyghurlargha oxshaydighan bezi mesililernimu bayqighan idim, emma kéyin bu tetqiqatimni pütünley toxtattim! Méningche bu témidin özingizni tarting!" Uning pozitsiyisi xélila qattiq idi, men könglüm bir nersini tuyghandek uninggha qaridim, emma yenila qayil bolmighan halda uningdin qayturup soridim "Némishqa undaq deysiz, men ularning "Shaman Dini" étiqadigha ait mezmunlardin Uyghurlarning xelq arisida saqlinip qéliwatqan bezi etiqad adetliri bilen tolimu yéqin bolghan nersilerni bayqawatimen, hetta ularning bezi "Shaman Ussulliri" beeyni bizning "Baxshilarning pire oynishi"ning özi iken'ghu?!" "Toghra deysiz, belkim siz oylighandinmu jiq mesililerde ular Uyghurlargha oxshiship kétidu... Emma eger méning sözümni ilik alsingiz bu tetqiqatni toxtiting, ularni chüshen'genséri, ular heqqide bilidighanliringiz qanche köpeygenséri shunche könglingiz yérim bolidu..." U gépining axirini yutuwetken idi. Ikkimizning söhbiti ashundaq köngülsiz ayaghlashqini hélimu ésimde... Mana hazir heqiqetenmu u manga dégen ashu xil keypiyat mende ipadiliniwatatti... shu tap könglüm bekla yérim, yighlighumla kéletti... "Towa némishqa bundaq bolimen" deyttim özümge, "Bularning hemmisi tarixqu axir, Amérika Indianliri bilen Uyghurlarning unchilik yéqin qandashliq munasiwitimu yoq, ular 10 000 yillar ilgiri Sebiriyedin bu zimin'ge kélip olturaqlishiptu, bizge oxshimighan bir medeniyet alimini yaritiptu, Asiya we Yawropa medeniyiti bilen héchqandaq yéqinliqimu yoq ularning! Kolumbu bu zémin'ge qedem bésip ularni xata halda "Indianlar" (Hindistanliqlar) dégendin kéyinla andin medeniylik alimi ularni tonudi, Yawropa köchmenliri bu zémin'ge kélip olturaqlashqandin kéyin ularni dunya "yawayi milletler" dep tonudighu... Uyghurlar bolsa az kem 2000 yildin buyan merkiziy Asiya zéminida özining shanliq medeniyiti bilen dunya medeniyet xezinisini béyitip kéliwatqan bir «Medeniy millet», ular bilen héchqanche baghlinishi yoq... Néme üchün «Indianlar Qismiti» üchün yash töküsen, könglüng yérim bolidu?..." Özümdin shundaq soallarni sorayttim, özümni bezleyttim, emma ularning Yer sharining yene bir teripide yaratqan shanliq "Miyami medeniyiti" kéyinki chaghlarda Yawropadin köchüp kelgen yéngi köchmenler "Aqlar" teripidin dehshetlik qirghin qilin'ghan échinishliq tarixini oquwatqinimda köz yashlirim ixtiyarsiz tökületti...


Tapshurulmighan Xetler
20- Parche Xet ( 2 )

Mana bügün ularning öz qismetlirini xulasiligen bir kitabni oqup tügettim. Bu kitabni bashlighinimgha bir ay bolghan bolup, bügün toluq tügettim, deslepki künlerde lughetning yardimide chüshenmigen sözlüklerge belge urup yénigha terjimisini yézip mangghan idim, emma kitabqa qattiq bérilishim kéyinki chghlarda sözlüklernimu tashlap kétidighan haletke yetküzdi, esli yerlik ahalidin bolghan aptorning chongqur hayajan, ajayip semimilik bilen yazghan her bir jümlisi méni özige qattiq jelp qilghan idi. Bu kitabning aptori T.C.Mc Luhan bolup, U 1971- yili "Touch The Earth" ("Zéminni quchaghlash" yaki " Yerni tutiwélish"dégen menide terjime qilish mumkin) dégen namda bu kitabni yézip püttürgendin kéyin shu yili Amérikida «Halliday Lithographic Corporation» neshriyati teripidin tunji qétim neshr qilin'ghan, 1972- yili 1-ayghiche bu kitab 6 qétim qayta neshr qilin'ghan bolup, ashu yili Amérikiliqlar eng qarshi alidighan kitabqa aylan'ghan, Shimaliy Amérika qit'eside Amérika we Kanadada bu kitab eng bazarliq kitab bolup qalghan! Ajayip güzel nesriy til bilen yézilghan bu kitabta Amérikidiki bu yerlik ahale Yawropa köchmenlirining tili boyiche "Indianlar"ning, yéngi köchmenler "Aqlar" teripidin qandaq qirghin qilin'ghanliqi, ularning eslidiki örp-adet we medeniyitining qandaq kemsitilgenliki, ular nechche ming yildin buyan tiriship berpa qilghan barliq bayliqlirining yéngi köchmenler teripidin qandaq bulang-talang qilin'ghanliqi, ular qedirligen ular ezizligen bu zéminnning "Yawropa köchmenliri"ning köplep boz yer échishi, teriqchiliq qilishi netijiside qaqasliqqa aylan'ghanliqi, derexlerning késilip, ular qedirleydighan, téwinidighan "Orman Ilahi"ning, bu zémindin kétip qalghanliqi, ular étiqad qilidighan "Aq bürküt"ning bu zéminni tashlap ketkenliki, ular qedirleydighan, ulargha hayatliq bexsh etken ana derya Missisipi we Amazon deryalirining qandaqlarche apet deryalirigha aylan'ghanliqi, Ular muqeddes bilidighan Rokky téghining toxtimay qézilish netijiside quruqdalghanliqi aptorning qan-yash bilen pütülgen her bir sözide, köngülni lal qilghudek ibariler bilen bayan qilin'ghan idi... Aptor kitabining muqeddimisini shundaq bashlaydu: "Biz ezeldin muhtajliq we acharchiliq azabini tartip baqmighan iduq... Rokky téghi we Missisipi deryasi bizge tügimes béliqlar, shirin méwiler, temlik purchaq, kawa, tatliq üzüm we qonaqlarni béretti... anilirimiz méwilerdin shirin sherbetlerni teyyarlaytti... kentlirimiz orman arisida,"Orman Ilahi" ormanliqtiki barliq haywanat uchar qushlarni -- Bizning dostlirimizni we bizni öz panahida saqlaytti, biz ashu güzel ormanliqta ana derya boyida, Rokky téghi baghrida qushlarning naxshisigha jör bolup, ormanliqtiki dostlirimiz éyiq, yilpizlar bilen dost bolup xatirjem inaq yashayttuq... Biz shunche ghemsiz iduq..." "...Ular keldi... aqlar keldi"... biz "Körke toxu "kawipi bilen ularni méhman qilduq, "shaman"lirimiz ularning késilini dawalidi, ularni issiq chédirlirimizgha bashliduq, méhman qilduq, küttüq... ular minnetdar bolup issiq yashlirini töküshti... bu yaxshiliqimizni menggü untumaydighanliqini wede qilishti... Toghra, ular bu yaxshiliqimizni zadila untup qalmidi 400 yildin buyan her yili «Minnetdarliq bayrimi» ötküzüp kélishiwatidu, 11- ayning 4- küni ular üchün muqeddes kün, ular "Körke toxu" yéyish arqiliq yerlik xelqlerge bolghan minnetdarliqini hélimu bildürüp kélishiwatidu! "...Emma kéyin ular türkümlep-türkümlep bu zémin'ge köchüp kélishti, deslep bizdin olturghudek öy, qorsiqi toyghidek tamaq soridi... biz Qonaq, purchaq, kawa, béliq, yangyo bilen ularning qorsiqini toyghuzduq... anilirimiz we ayallirimiz ulargha kendir we qoy yungidin toqulghan issiq ediyallarni toqup berdi, erlirimiz ulargha kala terisidin issiq chédirlarni qurup berdi... Emma emma ular ormanliqtiki derexlirimizni kesmekchi bolushti... bu derexlerdin heshemetlik öylerni yasaydighanliqini déyishti... biz "orman Ilahi "ghezeplinidu, undaq qilmanglar " déduq, ular unimidi, derexlerni kesti, ot-chöp gül-giyahlarni cheylidi... Orman bizning ejdatlirimizning öyliri idi... ejdatlirimiz ormanlar arisida ashu her bir tüp derexte bizge meggülük hemrah idi... ejdatlar rohi qorundi... orman ilahi ghezeplendi, gül-giyahlar yighlidi... ular ormanliqtiki doslirimizni haywanatlarni rehimsizlik bilen owlidi, ularni tutup yéyishke bashlidi... Zémin bu qirghinchiliqni kötürelmidi... zémin yash tökti... apet yétip kelgen idi... Biz ularning bu qilmishidin yirgenduq... ulargha deslep nesihet qilduq, anglimidi... yalwurduq, ular perwa qilmidi... nihayet ular bizge bu zéminni özlirige bérishimizni bu yerdin yiraqqa, yenimu yiraqqa kétishni buyrudi...biz heyran qalduq... isenkiriduq... ghezeplenduq... Zéminimiz üchün, muqqeddes Rokky téghi üchün, Orman ilahi üchün, Derya animiz üchün ular bilen élishtuq, qanlirimiz derya bolup aqti... ana zéminimiz azab ichide ingridi... biz orman ilahidin yiraqqa, yiraq chöllerge kétishke mejbur bolduq... Ular bizdin téchliq telep qilishti... bizge yéngi makan yéngi zémin hazirlap bérishti... Emma bizning bu yerni yaqturidighan yaki yaqturmaydighanliqimizni sorapmu qoyushmidi... Bizni mushu jayda mushu yéngi makanda yuwashliq bilen ularning buyruqlirini anglishimizni ulargha sejde qilishimizni telep qilishti... bizge özliri élip kelgen "Medeniy el"ning Turmush aditini ögetmekchi, özliridek yashihimizni, ulardek zuwanda sözlishishimizni, ulardek ghizalinishimizni telep qilishti..." Kitabtiki her bir jümle, her bir söz yürekni ézetti... Shu tap köz aldimgha ana derya Tarim deryasi, Ana makan Teklimakan, Ili deryasi, Tengri téghimiz kélishke bashlidi. Tarim wadisidiki Altunreng toghraqlirimizning boz yer échilip "kéwez térish üchün késilgen chaghdiki dehshetlik menzire, Qanas köli boyidiki exletke tolghan qarighayliqlar, Telke taghliri ichidiki kolan'ghan méhrigiyah, chüchükbuyilar, qumliship ketken Tarim wadisi, Süyi qurughan Lopnur köli... gewdilinishke bashlidi. Shundaq, bizmu ana deryani muqeddes bilettuq, su ilahigha choqunattuq, chünki u pakliqning simwoli idi, Tengrini muqeddes bilettuq, shunga taghlirimizni qedirlep "Tengri Téghi" dep atayttuq, Orman ilahidin eyminettuq, shunga derexlirimizni kesmeyttuq... Towa oxshimighan millet, oxshimighan medeniyet qatlimi... emma oxshash étiqad, oxshash psixika, oxshash ... !... Kitabtiki her bir bayan méni özige esir qiliwalghan idi, aptor yéqinqi 200 yildin buyan Amérikida yüz bergen her bir tarixiy weqelerni izah sheklide bash qurda bérip, arqidin ashu mezgildiki "Indianlar"ning bu xil qismetlerge bolghan inkasini yazghan idi. Nesriy sheklide yézilghan bu eser "Indian"larning qan -yash bilen pütülgen tarixi idi. Ular özlirining néme üchün bu xil qismetke duchar bolghanliqi heqqide izden'gen, buning sewebini tépishqa tirishqan idi. Shundaq Saba, kitab méni özige jelp qiliwaldi. Xiyal keptirim Indianlar turmushidin halqip wetinimge --- Uyghur élige ketken idi... Tarix rehimsiz, u kishilerge her xil qismetlerni ata qilidu, emma kishilerning teqdiri öz qolida, milletning teqdiri kélechiki öz qolida... Mesile ashu türlük qismetlerge qandaq muamile qilish, duch kéliwatqan kelkündek yamrap kéliwatqan yat medeniyet aldida özige xas bolghan esli medeniyet, esli etiqatni qandaq saqlap qélish we uni tarix sehnisige mas halda yéngiche roh bilen sughirish mesilisi bolsa kérek. Xosh Saba, Indianlar heqqidiki bayanlirim tügimidi, ular heqqide oylighanlirimni dawamliq sizge yollaymen


Tapshurulmighan Xetler
21- Parche Xet

Salam Saba: Démokratiye we erkinlikni teshebbus qilidighan Amérika jem'iyitide rengga -reng medeniyet, renggareng yashash usuli; oxshimighan közqarash idiyilerning mewjud bolup turushigha yol qoyulghan bolup, siz bu yerde özgiche alahidilikke ige bolghan nurghunlighan medeniyet amilliri bilen uchirishish pursitige ige bolalaysiz. Amérikiliqlar her xil medeniyet amillirini xas namlar bilen atashqaadetlen'gen. Siz Amérikiliqlarning her waqit "Indian American","African American","Latino Amerikan""Spanish Amerikan","Japanise Amerikan","Koriyan amerikan","Arabiy Amerikan","Chinese Amérikan".... dégen'ge oxshash namlar bilen köchmenlerni atighanlirini anglap turisiz, bundaq atalghularni anglighiningizda hergizmu ejeblinip ketmeng. Amérika jem'iyitide oxshimighan medeniyet amillirining mewjud bolup turushigha yol qoyulghan bolupla qalmastin, belki xilmu-xil medeniyet amilliri bu dölette özige xas en'eniwilikni saqlighan hem bashqa medeniyet amillirini qobul qilghan halda erkin tereqqiy qilish pursitige ige bolghan. Men bügünki xétim we bundin kéyinki birnechche parche xétimde Amérika jem'iyitidiki özgiche alahidilikke ige bolghan yene bir kishiler topi"Amish" lar heqqide toxtalmaqchimen. Ishinimenki yash dostlirim bulargha qiziqsa kérek. Amérikiliqlar adette ularni "Plain People"(Addi kishiler yaki Pedazsiz kishiler dégen menide) déyishidu. Hazirqi zaman Amérika jem'iyitide "Amish"lar yenila 17-18- esirlerdiki en'eniwi "Natural Igilik"ke tayinip yashawatqan bolup, ular yashighan jayda "zamaniwi Amérika jem'iyiti"ning héchqandaq iznalirini tapalmaysiz, ular hazirqi zaman medeniy turmushidin xaliy halda, héchqandaq éléktronluq eslihelerni ishletmestin, matorluq qatnash qoralliridin paydilanmastin, yéngiche maarip, yéngiche tetqiqattin mustesna halda , békinme halette özgiche yashash usulini talliwalghan! Dunya medeniyitining awan'garti, uchur dewrining serkisi dep qaralghan Amérikida "Amish"lar dunyasini "Yégane Aral "déyish mumkin. Saba, Ders bashlinay dep qaldi, xétimning dawamini sizge etilikke yollay, aman bolung


Tapshurulmighan Xetler
22- Parche Xet

Salam Saba, Bügün Amishlar heqqidiki bayanimning dawamini yazmaqchimen. Amérika jem'iyitide Amishlarning özining xas alahidilikini saqlighan halda mewjud bolup turushi ejeblinerlik ish emes! 300 yildin buyan Amishlar özgiche hayatliq pelsepisige tayinip Amérika jem'iyitide "Yégane Aral"ni hasil qilip békinme halettiki turmushini dawamlashturup kelmekte. Men özümning kespi qiziqishim seweblik Amishlargha dair matériyallarni körüshke,ularning turmushini közitishke bashlidim. Uzaq mezgillik közitish we ular heqqidiki izdinishim méni ular heqqidiki téximu chongqur tonushqa ige qildi. Amishlarda "The more you learn, the more you confused"( Ögen'gining qanche jiq bolsa, shunche qaymuqisen) dégen maqal bar bolup, ular öz balilirining zamaniwi maarip terbiyisi élishini ezeldin xalimaydiken. Amish baliliri 8 yashqa kirgende andin Amishlar özliri achqan mektepke kirip terbiye alidiken, baliliri 13-14 yéshidin bashlap mektep terbiyisidin toxtap, ailide ata-anilirigha yardemlishidiken. 1960 -yili Amérika hökümitining qarari boyiche Amish balilirining mektepte telim élish mezgili 8 yashtin 16 yashqiche qilip belgilen'gen bolsimu, emma bu qarar Amishlarning naraziliqini qozghighini üchün 1972- yilidin bashlap, Amish balilirining mektep terbiyiside bolush waqtigha chek qoyulmighan. Amishlar perzentlirini öz en'enisi boyiche terbiyileshni dawamlashturmaqta. Her ikki hepte ariliqidiki bir yekshenbe küni Amishlar aile boyiche ibadet qilidighan bolup, er- ayal we balilar öz öyliride uzun orunduqlarda olturup, xudagha ibadet qilidiken. Bu küni balilargha tamaq ariliqida tatliq-turumlar bérilidiken. Amishlar rayonida Chérkaw yoq iken, emma her bir ailide ibadet öyi bar iken. Amishlar ailisi Amérikida birqeder chong aile hésablinidighan bolup, her ailide 11-12 din bala bolush, Amishlarda adettiki ish hésablinidiken, shunga amishlar adette balilirini nomur ret tertipi boyiche chaqiridiken. Bu xil köp perzentlik bolush aditi seweblik Amishlar arisida térilghu yer yétishmeslik turmushta qiyinchiliqqa yoluqush qatarliq mesililerni keltürüp chiqarghan bolsimu, lékin Amishlar köchüsh arqiliq bu mesilini hel qiliptu, Amérikining herqaysi shtatlirida tarqaq halette olturaqlashqan Amishlar uchrap turidu. Amishlarda Oghul-qizlar 16 yashqa kirishi bilen muhebbetliship toy qilishqa bashlaydiken. Emma toy murasimi iqtisadchilliq bilen nahayiti addi ötküzülidiken.Toy murasimigha ularning uruq-tughqan yéqin dost buraderliri chaqirilidiken, her kim öz haligha yarisha yigitke turmushta lazim bolidighan nersilerni sowghat süpitide hediye qilidiken. Amishlar adette bashqilarning öz turmushigha dexli qilishini xalimaydighan bolup, sirttin kelgen sayahetchilerge nisbeten anche qizghin muamilide bolmaydiken. Sewebi, ular sayahetchiler élip kelgen sirtqi dunyadiki zamaniwi medeniyet amillirining öz perzentlirige tesir qilip Amishlargha xas en'eniwi turmush aditining buzulup kétishidin bekla ensireydiken. Amishlar özining xas medeniyitini qanchilik jahilliq bilen qoghdisun, hazir Amish perzentliri arisida yéngiche turmushqa intilish, zamaniwi jem'iyetke qiziqishtek hés-tuyghu peyda bolushqa bashlighan bolup, Amishlarning en'eniwi yashash usuli krizisqa duch kéliwétiptu. Shundaq Saba, insan özining en'enisini saqlashqa, özining xas turmush- aditi boyiche yashashqa heqliq. Shunga Amishlar öz en'enisi, étiqadi, mentiqisi boyiche yashawétiptu. Démokratik Amérika jem'iyiti ularning bu xil yashash usuligha hem sharait yaritip bériptu. Emma uchur dewridiki Amérika medeniyiti yenila Amishlarning békinme halettiki yashash usulida dawalghush peyda qiliwétiptu. Mana bu en'ene bilen tereqqiyat otturisidiki ixtilap bolsa kérek. Xeyr aman bolung. Kélerki xétimde "Négirlarning qed kötürüshi" heqqide yazmaqchimen.


Tapshurulmighan Xetler
23- Parche Xet ( 1 )"Négir"larning Qed Kötürüshi

Salam Saba, Bügün sizge Amérikidiki "Renglik Irq"yaki "African American"larning bizning til aditimiz boyiche "Négir"larning qed kötürüshi heqqidiki bayanlirimni yazmaqchimen. Sizge yazghan ilgiriki xetlirimde Amérikida qara tenliklerni "Négir"dep atashning qanun jehettin cheklen'gen soz ikenlikini bu yerde kishiler ularni "Afrikan American"(Afriqiliq Amérikiliqlar),yaki "Black People"(Qarilar)dep atishidiken,lékin ulargha yüzturane turup paranglashqanda yenila "African Amerikan"dégen sözni ishlitidiken. "African American"lar qanun jehette bu yerdiki Aq tenlikler bilen barawer bolup,jem'iyette ularni kemsitidighan herqandaq qilmishning bolushigha yol qoyulmaydiken. Saylam.oqush,xizmet we bashqa jehetlerde herqandaq irqiy kemsitishke qanuni jehettin yol qoyulmaydiken.Elwette bezi Aq tenlik Amérikiliqlar yenila aq tenlik bolmighan kishilerge nisbeten kemsitish,töwen körüsh pozitsiyiside bolidiken,emma ular buni hergizmu ashkara ipadiliyelmeydiken,siliq muamilide bolidiken. Amérikida bu xil keypiyatning barliqqa kélishi yenila otken esirning 60- yilliridiki Meartin Luther King,Jr. we Malcolm X ning rehberlikide élip bérilghan "Négirlar Inqilabi"ning netijisi déyishke bolidu. 1865- yili Abraham Lincoln Amérikida hemme kishining hoquqta barawer ikenlikini jakarlighan bolsimu emma bu xil barawerlik peqet "Aq tenlikler"gila bolghan bolup,Négirlar ,Indianlar,Méksika köchmenliri we Asiyadin köchüp kelgen bashqa köchmenler bu barawerliktin behrimen bolalmighan.Bolupmu Négirlarning qanuni hoquqi hökümet teripidin heqiqiy halda kapaletlendürülmigen.Amérikida 20- esirde bu xil halette bir az yaxshilinish bolghan bolsimu,lékin Négirlarning orni yenila töwen bolup "Aq tenlikler"teripidin daim kemsitilishke uchrap kelgen. Amérikining jenubidiki Négirlar asasen déhqanchiliq ishliri bilen shughullanghan,Amérikining shimali we gherbidiki négirlar bolsa zawutlarda ishchi bolush,réstoran we bashqa mulazimet orunlirida bashqilargha mulazimet qilishtek töwen xizmetlerni qilip kelgen. Jamaet sorunlirida ularning aqlar bilen ortaq haldiki jamaet esliheliridin paydilinishi cheklimige uchrighan,ularning "Aqlar"achqan réstoranlarda aq tenlikler bilen bille ghizalinishi teqibge uchrighan;aptobus we tramwaylargha olturghanda ular daim arqa rette olturghan;Négirlarning olturaq rayoni aqlarning olturaq rayonidin ayriwétilgen bolup,hetta puldar négirlarningmu aq tenlikler rayonidin olturaq oy sétiwélishigha yol qoyulmighan;hökümet organliridiki yuqiri maashliq xizmetlerge négirlar qoyulmighan;négirlar bilen aq tenliklerning arisida nikahlinip aile qurush esla mumkin emes bolup négir erlirining aq tenlik ayallargha hetta tikilip qarishimu cheklen'gen.... Mana bu xil barawersizlik eyni yilliri Amérikidiki milliy ziddiyetni kücheytiwetken,Irqiy kemsitishke qarshi küreshning ewjige chiqishigha seweb bolghan.


Tapshurulmighan Xetler
23- Parche Xet ( 2 )"Négir"larning Qed Kötürüshi

20- esirning 50- we 60- yilliri Amérikida Négirlarning irqiy kemsitishke qarshi inqilabi ewjige kötürülgen bolup,Martin Luther King,jr. we Malcolm X "Négirlar Inqilabi"ning dahiysigha aylanghan .Ular rehberlikidiki irqiy kemsitishke qarshi inqilab netijiside Amérika hökümiti négirlarni kemsitishni resmiy qanun layihisi chiqirip tosqan. Malcolm X .Amérikidiki Musulman Négirlarning rehbiri bolup u 1925- yili 19- may küni Nebraskaning Omaha dégen yéride tughulghan,musulman ailiside tughulghan Malcolm kichikidinla Islam dinining "Hemme insanlar barawer"dégen telimini özige singdürgen bolup,u Amérikidiki Négirlargha bolghan barawersizlikke qattiq narazi bolghan.Uning rehberlikide 50- yillar we 60- yillarda Amérika négir musulmanlirining irqiy kemsitishke qarshi élip bérilghan naraziliq namayishliri kop qétim élip bérilghan.1963- yili 28- awghust küni Malcolm X.rehberlikide Amérika paytexti Washin'gtondiki Linkolin Xatire sariyi aldidiki meydanda yighilish ötküzgen bolup,shu qétimliq yighilishqa 200 000 din artuq qara tenlikler we bir qisim irqiy kemsitishke qarshi aq tenlikler qatnashqan.Shu qétimliq yighilishta Malcolm X amérika hökümitige "Négirlar barawerliki" telipini otturigha qoyghan,zor derijidiki jamaet pikri astida Amérika hökümiti asasiy qanun nahiyisige tüzütüsh kirgüzüshke bashlighan 1963- yili baharda Prézidént Kennedy Amérika Congressqa Négirlar barawerliki heqqidiki qanun sehiyisi tüzüsh toghrisida qarar yollighan.Emma Malcolm X ning rehberlikidiki bu heqqani telep birqisim Irqiy ayrimiliqni yaqlighuchilarning naraziliqini qozghighan bolup,qararning maqullinishi kéchiktürülgen.Malcolm X kop qétim shexslerning hujum nishani bolup qalghan.1965 - yili 21- féwral küni uning oyi bombardiman qilinip Négirlar azadliqining bu dahiysi waqitsiz qaza qilghan.Uning ölümi Amérika jem'iyitide qattiq tesir qozghighan bolup,u ölgendin kéyin Amérika hökümiti Kennedy 1963-yili otturigha qoyghan Négirlar barawerliki heqqidiki qararni resmiy maqullighan. Eyni yilliri Malcolm X bilen bir dewrde Négirlar Barawerliki kürishi rehberliridin yene biri Martin Luther King.Jr bolup,u 1929- yili 15- yanwar küni Georgiya shtatining Atlanta shehiride tughulghan. U qanun jehettin Négirlarning Aq tenlikler bilen barawer orunda turushi kérekliki heqqide kop qétim hökümetke teklip layihelirini sunghan,we bu toghruluq köpligen maqalilerni yézip Amérika Jem'iyitide "Irqiy Kemsitish"ke qarshi jamaet pikri peyda qilish,we bu arqiliq hökümetni eslidiki qanun layihisige tüzütüsh kirgüzüshke mejburlighan bolup,shu seweblik u eyni chaghda kop qétim türmilerde yatqan. Négirlar barawerliki kürishide uning oynighan rolimu Malcolmgha oxshashla nahayiti zor bolghan.Epsus Négirlar barawerliki kürishining bu rehbirimu 1968- yili 5- aprél küni namelum kishilerning u chüshken méhman saraydiki uning yataq öyining balkonining salasunni boshitip qoyghanliqi sewebidin balkondin yiqilip chüshüp waqitsiz qaza qilghan. Meyli qandaq bolmisun gerche Malcolm X we Martin Luther King Jr waqitsiz qaza qilghan bolsimu emma ular rehberlikidiki "Irqiy Kemsitish"ke qarshi inqilab sewebidin amérikida bügünkidek hemme irqlar qanuniy jehettin barawerlikke érishishtek weziyet shekillen'gen. Xosh aman bolung. ---- Lale


Tapshurulmighan Xetler
24- Parche Xet ( 1 )Musteqil Pikir Qilish izdinish Qabiliyiti Heqqide

alam Saba: Amérika jem’iyitidiki manga tesir qilghan amillar ichide Amérikining özgiche maarip qurulmisi we uning jem’iyet tereqiyatidiki roli mesilisi boldi. Aldinqi qétimqi xetlirimde déginimdek, Amérikiliq oqughuchilarning ortaq bir alahidiliki musteqil pikir qilish, özining közqarishini dadilliq bilen otturigha qoyush, özige xas közqarashqa ige bolushtek alahidilikini sözlep ötkinim ésimde. Deslep kelgen chaghlirimda sawaqdashlirimning oqutquchi otturigha qoyghan mesililerge nisbeten shunchilik erkin, özige xas közqarashlirini asas qilghan halda dadilliq bilen ipadilishi méni heyran qaldurghan, ularni wetendiki kemsöz, tartinchaq oqughuchilirim bilen sélishturup ulardiki bu xil musteqil pikir qilish usuligha qayil bolghan idim. Waqitning ötüshi bilen men bu xil musteqil pikir qilish shundaqla öz közqarishini dadilliq bilen otturigha qoyalaydighan qabiliyetning Amérikiliq oqughuchilardiki ortaq alahidilik ikenlikini barghanche chongqur his qilishqa bashlidim. Emeliyette özining musteqil qarishida ching turush, özi oylighanlirini dadilliq bilen otturigha qoyush, hetta emeliyettin ötküzüp sinap béqishqa jür'et qilish Amérikiliq oqugghuchilarning ortaq alahidiliki. Amérika mekteplirining bir alahidiliki shuki, ularning maarip qarishida oqughuchilarning qiziqishini aldinqi orun’gha qoyudiken. Oqughuchilarning tebiiy alahidiliki we bu alahidilikke mas haldiki kesplerni tallishi ularni terbiyileshtiki asasi nishan qilinidiken. Amérika maaripida bu xil terbiyilesh usuli bashlan’ghuch maaripidin bashlap yolgha qoyulidiken. Oqutquchi bolush süpitim bilen Amérika maaripidiki bu xil özgichilik méni özige jelp qildi. Washin’giton’gha deslep barghan chéghimda newre hedemning öyidiki kitab ishkapigha tizip qoyulghan her xil sapal buyumlar méni özige qattiq jelp qilghan idi. Bular bazarda sétilidighan nepis buyumlardin perqliq halda yasilishi qopal, emma uningdin özgiche bir xil ijadiy qabiliyet sézilip turatti. Men délfin sheklide yasalghan kichik gül longqisigha sep saldim, délfin kökke qarighiniche aghzini échip turatti, uning égilgen quyruqi bir terepke qingghiyip turatti... méning bulargha zoqlinip qarap turghinimni körgen newre inim külüp bularning hemmisi Nigarening ijadiyiti, u mektepning kulalchiliq öyide bularni yasap chiqiptu. Mawu Ken’guru we uning xaltisidiki balisi, bu paqa we uning qumchaqliri, bu akula beliqi... newre inim manga kitab ishkapidiki bu sen'et buyumlirini chüshendürüshke bashlidi. "Bularning hemmisini Nigare özi yasighanmu?" "Elwette özi yasighan nersiler, bu mektepte oqughuchilar üchün mexsus ijadiyet öyi qurulghan bolup, oqughuchilar bu yerde özining tepekkurigha tayinip özi xalighan nersilerni yasaydu." Kéyin Nigare bilen bolghan söhbitim méni ottura mektepning bu oqughuchisining wetendiki oxshash yashtiki balilardin perqlinidighan nurghunlighan alahidiliklerge ige ikenlikini his qildurdi. Emdila 16 yashqa kirgen bu qizda balilargha xas omaqliq we saddiliqtin bashqa yene özige bolghan ishench urghup turatti. U özining oylighanlirini qilche tartinmastin dadilliq bilen otturigha qoyatti, her waqit öz közqarishining toghriliqini ispatlimaqchi bolatti. U men bilen xuddi chong ademlerdek resmiy paranglashti. Méning oqush pilanimni tepsiliy soridi, shundaqla bu yerde men yoluqushum mumkin bolghan bezi qiyinchiliqlar we uni qandaq hel qilishim kérekliki heqqidimu özining xas qarishini otturigha qoyup ötti. U bularni otturigha qoyghan chéghida özini we bashqilarni misalga élip manga Amérika jem’iyiti heqqide bir saetlik ders ötti désemmu bolatti. Kichikkine qizdiki bu xil musteqil qarash méni shu chaghda heyran qaldurghan idi. Newre hedem qizi heqqide toxtilip "Mana bu Amérikiche terbiyening netijisi, bu yerde balilar ashundaq özining közqarashlirini otturigha qoyalaydu, kichikidin musteqil pikir qilish, musteqil yashash iqtidarini yétildurgen bolidu, emma buning ziyanliq teripimu bar. Bu yerde balilarni wetendikidek ata-anining gépini anglaydighan, chonglarning gepini yirmaydighan, en’enige warisliq qilidighan qilip terbiyiligili bolmaydu; Ular özining oylighini we qiziqishi boyiche özi yaqturghan ishlarni qilidu; Gerche ularning bezi ishliri ata-anilarning rayigha baqmaydighan, bizning közimizge sighmaydighan ishlar bolsimu, emma biz ularni chekleshke bezide amalsiz qalimiz. Balilargha wetendikidek qattiq gep qilishqa bolmaydu, ulargha xuddi chonglargha muamile qilghandek barawer muamile qilish, ularni gep bilen qayil qilish kerek. Rastimni désem bezide qizimning bezi ishliri könglümge yaqmisimu, emma bésim qilalmaymen, peqet chüshendürüsh, qayil qilish usuli arqiliq uning özi qiliwatqan ishning xata ikenlikige qayil bolushini istimektin bashqa amal yoq. Shundaq, newre hedem toghra deytti, bu yerdiki balilar kichikidinla ashundaq musteqil pikir qilish iqtidarini hazirlighan bolup, oqutquchilar her waqit oqughuchilarni öz pikride turushqa, özige xas qarashni yétildürüshke ilhamlanduridiken.
Tapshurulmighan Xetler
24- Parche Xet ( 2 )Musteqil Pikir Qilish izdinish Qabiliyiti Heqqide Kéyinki chaghlarda uniwérsitét qarmiqidiki bashlan’ghuch mektepke qilghan bir qétimliq tekshürüshüm Amérika maaripi heqqidiki tonushumning chongqurlishishigha türtke boldi. Shu küni aldin kélishiwalghan waqit boyiche, mektep mudirining ishxanisigha kirip keldim. Yashan’ghan mektep mudiri Juliyana Bosh xanim méni xushxuyluq bilen kütüwaldi. Ishxana azade bolup, derize yénigha qatar qilip gül teshtekliri tizilghan idi, mudirning üstilide bir qutida liq shakalat kempüt qoyup qoyulghan idi. --- Shakalatni yaqturamsiz, yaki kempütnimu? merhemet qiling! --- Rehmet! men shakalatni bek jiq yémeymen, emma kempittin birni yey. Uninggha rehmet éytqach, men kempittin bir talni aldim. --- Balilar shakalat we kempitlerge tolimu amraq, gerche ularning chishigha ziyan qilsimu, emma ularning amraq nersisini chekleshke könglimiz unimaydu! --- Shundaq, Amérikiliqlar tatliq-turumlargha bekla amraq iken! Mulazimet orunlirining hemmiside kempit we shakalatlar qoyup qoyulidiken. Méning jawabim Mudirni söyündürgen bolsa kerek, u tolimu xosh bolup ketti. --- Togha deysiz, Amérikida herqandaq mulazimet orunlirida shakalat we kempit bar, Amérikiliqlar tatliqqa ziyade amraqmiz, siz buninggha diqqet qilipsiz-de? --- Elwette, untup qalmang, men örp -adetlerge qiziqimen emesmu! Söhbitimiz mana mushundaq tolimu tebiiy dostanilik ichide bashlandi! Mudirning qizghin muamilisi, mendiki qorunushni tügitip uning bilen erkin sözlishish imkaniyitige ige qildi. Söhbet témisi ularning erkin hem azade sharait ichide balilarni terbiyilesh usuli heqqide boldi. "Bizning oqughuchilirimiz arisida Uniwérsitétimizgha Chet ellerdin oqushqa kelgen tetqiqatchi oqughuchilarning perzentliri birqeder köp, shunga mektipimizde ulargha In’gliz tili dersi bashqa derslerge yandashturulup ötülidu, ular deslepte azraq qiynalsimu, lekin 3 aydin kéyinla Amérikiliq oqughuchilar bilen bimalal alaqe qilalaydighan haletke yételeydu, derslernimu özleshtürüp baridu." "Shundaq qisqa waqit ichidimu?" u méning heyran qalghinimni körüp külüp ketti. "Elwette, ularni pütünley sudek rawan sözliyeleydu, hemmini toluq chüshinip kételeydu déyelmeymen, emma ular sawaqdashliri bilen bille oynash, qiziqarliq karton filimlerni körüsh, her xil oyunlarni oynash jeryanida tebiiy haldila til muhitigha masliship kételeydu. Biz ezeldin ulargha bésim qilmaymiz, hemme ish bu balilarning öz xahishi, qiziqishi boyiche bolidu. "Oqughuchilarning dersi éghirmu? Ulargha tapshuruq bérilemdu?" "Yaq, dersni éghir dégili bolmaydu, emma tapshuruqlirimiz bar, köpinchisi oqughuchilarning qiziqishi boyiche ulargha ailide özliri yaxshi körgen nersilerning modéllirini yasash, özlirining oylighini boyiche xiyallirini resim qilip sizish, yaki öz oylighanlirini yézish dégendek tapshuruqlar bérilidu. "Ularning bu tapshuruqlirigha (project)qandaq bahalar bérilidu? békitilgen ölchem dégendek nerse barmu? "Yaq, muqim békitilgen ölchem yoq, mesile ularning bu projéctqa qiziqish-qiziqmasliqi, özlirining xahishi boyiche bu tapshuruqni ishligen-ishlimigenlikila tekshürülidu, tapshuruqning süpiti ikkinchi orunda turidu. Bizning meqsidimiz balilarni "eqilliq balilar" yaki "döt balilar" dep derijige ayrish emes, belki ulargha özining iqtidarini ipadiliyeleydighan öz qiziqishi boyiche özining kelgüsini belgileydighan purset yaritip bérishtur!" Mudir manga oqughuchilar ders anglaydighan siniplarni, ularning paaliyet oylirini hem mektep qiraetxanisini körsetti... Shu küni méning körgenlirim, mende menggü öchmes tesir qaldurdi désem bolidu. Hemmila jayda ajayip bir xil azade keypiyat, erkin muhit eks etetti... ixtiyarsiz wetinimizdiki bashlan’ghuch mektepler ésimge keldi. Oqughuchilarning kötürüp bolalmaydighan yoghan somkiliri, sinipta yaghachtek qétip olturidighan oqughuchilar, kechliki ishlep bolalmaydigha tapshuruqlar, yash ata-anilarning balilirining yénida mükchiyip olturup ulargha yardemliship tapshuruqni tügitishi, diqqiti chéchilghan, harghan balilarning mügdep olturushi... Shundaq hazir mekteplerde maarip islahati élip bériliwatidu, sapa maaripi we qosh tilliq maarip yolgha qoyuliwatidu... emma biz sapa maaripini zadi qanchilik özlsehtürduq? balilarning paaliyetliri köpeydi, shuning bilen bille ularning somkiliridiki kitablarmu köpeydi... derslik kitab. Paydilinish matériyalliri... téxi songiki qatmighan bu narside balilar éghir somkiliri destidin mükchiyipla qalatti... Hélimu ésimde, oghlumning somkisini her küni tekshürüp turidighinim, uning ders sétkisigha qarap kündilik kitab depterlirini sélip bersemmu somkining yenila shunche éghirliqi. Hélimu xudagha shükri, oghlum her halda özlükidin oqushqa ishtiyaq baghlighan bala bolghini üchün uning yénida olturup tapshuruq ishleshke heydekchilik qilip baqmidim, tapshuruqlirini hem ishliship bermidim... emma balilirini Xenzuche mekteplerge oqushqa bergen dostlirimning balilarning dersige yétekchilik qilimen dep hérip halidin ketken chaghlirini daim dégüdek körettim. "Riqabet dewri bu, balilargha ögetmisek ular yétishelmeydu, bashlan’ghuch mektepte netijisi 90 din töwen bolsa u oqughuchining kelgüsidin ümit kütkili bolmaydu!" Men bilen teng yashtiki xizmetdishimning balisini Xenzuche oqushqa bergenliki hem Xenzuche mekteplerning tüzümining neqeder qattiqliqidin maxtinip éytqan bu sözi shu chaghda judunumni örletkini üchün, uningdin qayturup sorighan soalim hélimu ésimde: "Sizningche balingizning imtihan netijisi yaxshi bolsila u istiqballiq bolarmu?!" U soalimni jawabsiz qaldurghan idi, emma renjigenliki közliridin chiqip turatti, birdemdin kéyin u manga qarap: "Elwette imtihan netijisi we Xenzu tili sewiyisining yaxshi bolushi hemmini belgilimeydu, lekin bu balilar kéyin qandaq qilidu? Wetinimizde adem jiq, riqabet küchlük, ular nan tépip yiyelermu dep ensireymen... Shundaq, wetinimizdiki her bir ata-anining eng chong ghémi balilirining kelgüside jan baqalishidin ensiresh... Meyli yash ata-anilar bolsun, yaki yashan’ghan ata-anilar bolsun, oxshash ghem oxshash wehime hemmini endishige salidu... shunga wetendiki ata-anilirimiz ghemkin balilirimiz harghin... Juliyana xanim bilen xoshlashqandin kéyin qelbimni ajayip murekkep hislar qiynashqa bashlidi... Xosh aman bolung. ---- Lale


Tapshurulmighan Xetler
25- Parche Xet

Salam Saba: Ötkenki xétimde Amérika maaripidiki özgiche alahidilik, oqughuchilarning özining tebii qizziqishi boyuche ularni ilmiy yéteklesh; Ularning öz xahishi, öz qarishi, öz usuli boyiche tepekkur qilishigha yol qoyush; Oqughuchilarning bixliniwatqan haldiki tesewwur dunyasini échishqa ehmiyet bérishtek maaripi heqqide toxtalghan idim. Belkim méning közitishim taza yéterlik bolmighandur. Lékin shu nerse könglümge ayanki, buni Uyghur maarip islahati bilen sélishturghinimda bizdiki maarip islahatining tolimu aldirangghuluq bilen élip bériliwatqanliqini, bu xil islahatning balilarning esli tebii ösüp yétilishidin ibaret ilmiy qanuniyetke zit halda ulargha zorlash wasitisi bilen téngip qoyuluwatqanliqini, zorlash, bésim ichide élip bériliwatqan bu xil maaripning emeliyette kelgüsi ewladlirimizning tebiiy haldiki tepekkur qabiliyitining yétilishige eks tesir körsitiwatqanliqini barghanche chongqur his qilishqa bashlidim. Bizning balilirimiz erkin, musteqil dadil qarashqa ige qarash yétildürüshning ornigha éghir rohiy bésimlar destidin hetta balilargha xas bolghan eng iptidaiy halettiki balilarche tesewwur dunyasidinmu ayrilip qeliwatidu... Ular mektepte éghir somkisidiki dersliklerning mezmunini oqutquchining yétekchilikide mejburiy özleshtürüwélish; Ata-anisi we oqutquchisini xosh qilish üchün imtihanda yuqiri nomur élishqa mejbur; Aran kelgen dem élish künliride yene ata-anisining shóhretperesliki hem ularning atalmish kelgüsidiki istiqbaldin ensiresh psixikisining tesiride türlük kurslarda oqushqa mejbur; Ata-anilar özlirining japa tartip tapqan pullirini xejlep baliliri zadila qiziqmaydighan alliqandaq kurslargha ularni zorlap apirip béridu... Bichare ata-anilar buni "balilargha köyün’genlik ularning kelgüside yaramliq adem bolup chiqishigha küch chiqarghanliq" dep bilishidu, shunga dostlirigha özining balisini terbiyilesh üchün yürek qénini serp qiliwatqanliqini maxtinishidu... Bezide oylap qalimen, yash ata-anilar balilirimizni öz xahishimiz, arzuyumiz üchün mushundaq qiynighan chéghimizda ularning gödek qelbide bizge bolghan naraziliq öchmenlik keypiyatining shekilliniwatqanliqini, ular peqet bizni xosh qilish üchünla bizning déginimizni qiliwatqinini his qilalighan bolsaq tolimu yaxshi bolatti... Emma wetinimizdiki ziyade jiq adem, ishsizliq ghémi, yash ata-anilarning "Balilirimiz biz körgen künni körmisun, ular kelgüside nan tépip yéyeleydighan bolsun!" dégendek xiyallar bilen balilirimizdiki tebi'i qiziqishqa qilchimu hörmet qilmighan halda ulargha öz xahishimizni mejburiy téngiwatqinimizni, amalsizliqimizdin bu yolni talliwalghanliqimiznimu eslitip ötküm keldi. Xosh, biz shu xiyalgha kelgen ikenmiz, balilirimizning istiqbalidin ensireydikenmiz, undaqta néme üchün ularning kelgüside öz pikrini musteqil otturigha qoyalaydighan, özi oylighini qiziqishi boyiche izdinishi tepekkur qilishigha sharait yaritip bermeymiz?! Méningche bu hemmimiz oylinip béqishimizgha tégishlik bolghan nazuk bir mesile bolsa kerek! Saba, wetinimizdiki "sapa maaripi" bilen Amérika maaripining otturisidiki bu xil perqlerni sélishturuwatqan chéghimda, kallamgha ixtiyarsiz hazir bes-beste yolgha qoyuluwatqan "Qosh tilliq maarip terbiyisi" we "ichkiridiki Shinjang sinipliri" heqqide azraq sözlep qoyush istiki kélip qaldi. Bir qisim kishiler Uyghurlarning "sapasini yuqiri kötürüsh" "ishsizliq mesilisini hel qilish", Uyghurlar we bashqa az sanliq milletler rayonidiki "Namratliq" "Qalaqliq"ni tügitish" dégendek büyük meqsetni baldurraq emelge ashurushning birdin-bir yoli Xenzu tilini yaxshi öginish, Xenzu tilida rawan sözliyeleydighan bolush"... dégendek qarashlirini küchep terghip qiliwatidu hem buni eng téz sür’ette omumlashturushqa tirishiwatidu... emma bu xil ziyade solchilliq sewebidin, peqet Xenzu tili ötkilila ching tutulup, oqutushning sapasigha sel qarash, balilarni her tereplime omumiyüzlük terbiyilesh, ularning tebiiy tesewwurini boghup qoyush, balilarning gödek qelbide kichikidinla ajayip éghir "rohiy yük"ni artip qoyush, ularning erkin pikir qilish tepekkurini boghup qoyushtek xataliqlarghimu yol qoyuliwatidu. Aliy mekteplerde bolsa nezeriye derslirining hemmisini dégüdek Xenzu tilida ötüsh telep qilinip, ana til tepekkuri siqip chiqiriliwatidu... Bu heqqide bek jiq toxtalghum yoq. Qisqisi, yash doslirimgha murajiim, herqandaq ishni qilghan chéghingizda awal özingizde mushu ishnqa nisbeten esli qiziqish qanchilik? özingizde bu ishni qilishqa hazirlan’ghan iqtidar qanchilik? Bu ishni öz xahishingiz boyiche tallidingizmu yaki bashqilarning zori, we alliqandaq bésim we ghemler destidin bu ishni qilishqa mejbur boldingizmu?... mana bularni obdan oylang. Öz qiziqishingiz, arzuyingiz boyiche yolingizni tallap bolghan ikensiz, bu yolingizdin bashqilarning zori bilen aldirap waz kechmeng. Mesililerge yoluqqan chéghingizda awal uning sewebini izdeng, sewebini tapqandin kéyin, öz pikringizni oylighiningizni dadilliq bilen otturigha qoyung. Gerche sizning oylighiningiz bashqilarning qarishigha zit, ular qobul qilalmaydighan halette bolsimu, eger siz bu qarishingizni toghra dep qarisingiz, bu yolingizni dawamlashturushni, bu arzuyingizni emelge ashurushni arzu qilidikensiz… u halda dadilliq bilen sinap beqing, ikkilenmeng! Chünki hazirqi jem’iyitimiz hazirqi küchlük riqbet bizdin shuni telep qilidu. Bizge qarighularche bashqilargha egishish ularning déginini qilishtin köre özimiz musteqil pikir qilishimiz, öz xaraktérimiz, psixikimiz, qabiliyitimizge xas yolni tépishimiz tolimu muhim. Uyghur yashliri eqilliq, zehni ochuq, köngli-köksi keng, qizghin, qéni qiziq, asan hayajanlinidu, mert-merdane... emma bizde kem nerse özimizge ishench yoq, asan qizimiz-asan sowuymiz, özimizni töwen körümiz, oylighanlirimizni dadilliq bilen otturigha qoyalmaymiz, hem musteqil ishleshke sinap béqishqa jür’et qilalmaymiz... bashqilarning pikrini élishqa ziyade ehmiyet bérimiz, bashqilarni renjitip qoyushtin qorqumiz... Méningche hazirqi mesile éghir rohiy bésimni özimizge yük qilip artiwélish emes, belki sinap béqishqa izdinishke jür’et qilish bolsa kérek! Xosh Saba, "Musteqil qarash, dadil pikir qilish"tin ibaret rohni yétildürüsh heqqide mushunchilik toxtilay aman bolung.