Amerika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim

Amérika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim

Mihray Abdilim Abral


Muqeddime

Hörmetlik oqurmen, méning bu yazmini yézishim, Uyghurlarning iptidaiy étiqad alahidilikliri bilen melum jehettin ortaqliqi bar bolghan Amérika Indianlirining bügünki pajielik qismetke chüshüp qélishi heqqide deslepki yüzeki qarashlirimni bayan qilish arqiliq, uchqandak tereqqi qiliwatqan bu medeniyet alimide, dewr éqimigha maslashqan halda özimizning milliy kimlikini qandaq saqlap qélish mesiliside eziz qérindashlirim bilen ortaqlishish üchün bolsa kérek.
1. Men Ulargha Némishqa Qiziqip Qaldim?
Amérika Indianlirigha qiziqishim Aliy mektepte oquwatqan chaghlirimdila bashlan'ghan bolup, men Morganning «Qedimqi Jem'iyet» dégen kitabidin Amérika Indianliri heqqidiki deslepki tonushqa ige bolghan idim. Kéyin Folklor kespi boyiche Magistérliq oqushigha qobul qilin'ghinimdin kéyin, méni özige eng jelp qilghini Uyghurlarning iptidaiy étiqad adetliri bayan qilin'ghan matériyallar bolghan idi. Gerche u chaghlarda Uyghurlarning qedimqi étiqadliri heqqide melumat bérilgen matériyallar tolimu az, bu jehettiki tetqiqat téxi izdinish basquchida bolsimu, men özüm tapalighanliki matérial menbeliridin Uyghurlarning iptidaiy étiqadliri bilen deslepki qedemde tonushush imkaniyitige ige bolghan idim. Hetta oqush püttürüsh déssirtatsiyemni Uyghurlarning shaman étiqadi heqqide yazmaqchimu bolghan idim, emma yétekchi oqutquchum proféssor Abdukérim Raxman ependining teklipi bilen «Ili Meshrepliri» heqqidiki emeliy tekshürüshümni yazghan idim. Lékin méning eshu chaghlardila Uyghurlarning Iptidaiy étiqadliri bilen Amérika Indianlirining Shaman étiqadi ottursidiki oxshashliqlardin ular otturisidiki qandaqtur sirliq baghlinishlarni tépip chiqqum kéletti. Az kem 13 yil Folklor kespi boyiche ders ötüsh jeryanida asasliq izdinishim yenila Uyghurlarning étiqadi heqqide boldi we özümning emeliy tekshürüshlirim asasida hazirqi zaman Uyghurlar turmushida saqlinip kéliwatqan Shaman dini étiqadining bezi ipadiliri heqqide birqanche maqalemni élan qilghanmu boldum. Emma bu étiqad ipadilirining menbesi heqqidiki izdinish yenila yüzeki déyishke bolatti. Méning Amérika Indianlirining étiqad alahidiki heqqide téximu jiqraq nersilerni bilgüm, bügünki Amérika Indianlirining heqiqiy turmushi bilen tonushqum kéletti. Nihayet axiri bu pursetkimu érishtim désem bolidu. 2005- yili 10–ayda men Amérikining Indiana shitatidiki Indiana Uniwérsitétigha bir yilliq bilim ashurushqa keldim. Elwette mektepke kelginimdin kéyin méning asasliq izdinish obyéktim yenila Amérika Indianlirining étiqad adetliri, tarixi we zamaniwilashqan bügünki medeniyet alimidiki ularning teqdiri boldi. Emma némisini dey, ular heqqide bilgenlirim qanche jiq bolghanséri könglüm shunche perishan bolidighan bolup qaldim. Men okyanlar atlap, yéqin qérindashlirimdin ayrilip, gerche turmush aditi, medeniyiti oxshimisimu emma étiqati, psixikisi, teqdiri biz bilen oxshiship kétidighan Amérikining bu esli yerlik ahalisi bilen tonushush arzusida bu zémin'gha qedem basqan idim. Toghra, ulargha bolghan qiziqishim bir minutmu toxtap qalghini yoq, néme üchündur tarix sehniside öz rolini yoqitiwatqan, millet süpitide mewjut bolush, hazirqi zaman dunya medeniyitining bir qismigha aylinish hoquqidin ayrilip qalghan bu insanlar topigha shunche méhri-muhebbitim barliqigha bezide heyran qalimen.


Amerika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim (2 )


2. Qizziqish Izdinish we Munglinish

Men Indianlargha ait tetqiqatlar bilen tonushush imkaniyiti bolarmikin, dégen ümidte awat sheherlerge bérish pursitidin waz kéchip, Amérikining Indiana shitatidiki Bloomington dégen bu kichikkine sheherge kelgen idim, emma bu yerde men körüshni arzu qilghan birmu Indian uchrimidi! Kelgen künümning etisi nashta qiliwétip G ependimdin soridim "Shehiringlarda Indianlarni uchritalarmenmu?" G ependi teejjüp bilen manga qaridi, emma derhal yüzige külke yügürtüp "Bilmekchi bolghiningiz topliship olturaqlashqan Indianlarmu?" dep soridi, "Shundaq méning ular olturaqlashqan jayni bek körgüm bar idi." "Shundaqmu, elwette sizning kespingiz Folklor bolghandin kéyin bu héssiyatingizni chüshinishke bolidu, emma bu sheherde siz dégendek Indian guruppiliri yoq, emma shitatimizda az bir qisim Indianlar bar, lékin ularning özige xas turmush usuli alliqachan özgirip ketken bolushi mumkin." "Bek epsuslinarliq ish boluptu!" Men éghir xursindim. G ependi sözini dawamlashturdi, "Méning bir Indian aghinem bar, Indian tili tetqiqati bilen shughullinidu, uning déyishiche hazir pütkül Amérika qit'eside nahayiti az bir qisim Indianlarla özlirining en'eniwi medeniyitini saqlap qalalaptu, tilini saqlap qalghanlar bolsa téximu az iken". "Rastmu, ehwal shunche éghirmu?" G ependi éghir xursindi "Bu heqiqeten bir chong yoqitish boldi, Amérika qit'esidiki 500 Indian qebilisi ashundaq yoqap ketti!" Men ündimidim, uning keypini téximu buzghum kelmidi. G ependi tuyuqsiz béshini kötürdi-de "Rast, bizning shehirimizde bir Indian résturani bar, u yerde ularning en'eniwi tamaqlirini yéyeleysiz. "Bu gepni anglap könglüm xéli échilip qaldi, "Shundaqmu? emise men kéyinche barsam bolghidek!" Shundaq qilip bu qétimqi söhbitimiz ayaqlashqan boldi, emma mendiki heqiqi Indianlarni körüsh istiki barghanche küchiyip bériwatatti, Amérikining esli igiliri bolghan bu kishilerni bügünki turmush aditini, ularning zamaniwi jem'iyettiki yashash usulini bilgüm bar idi. Mektepning "Folklor Tetqiqat Merkizi"de Indianlar tetqiqati bilen shughullinidighan Proféssorlarni we ularning bir qisim tetqiqat maqalilirini Mektep toridin körgenmu boldum, emma deslepki aylarda til ötkili aldimdiki éghir tosaq bolghachqa, ularning eserlirini chüshinelmidim désemmu bolidu. Rast, kélip ikki ay bolghandighu deymen, bir küni sheher merkizini aylinip yürüp, tuyuqsiz közüm"Indian Résturani" dégen wéwiskigha chüshüp qaldi-de, ixtiyarsiz résturan'gha kirip keldim, kütküchi qiz xush tebessum bilen aldimgha keldi, men ularning tamaq tizimini qolumgha élip eng erzan qorumidin birni körsettim, u bir istakan su bilen bir dane qeghez salfetkini aldimgha epkélip berdi-de, hayal ötmey, bir texse uwutulghan qonaqni epkélip berdi, bu suda pishurulghan qonaq bolup, pemimche yérim bash qonaq bolsa kérek, uni yégen chéghimda Ürümchi kochilirida Tungganlar wélsipit bilen warqirap yürüp satidighan issiq kökwashlar ésimge keldi, emma bu qonaqning temi uninggha hergiz yetmeytti! Chüstin kéyin bolghach, résturanda bashqa xéridar yoq idi, méning xiyal bilen olturghinimni körüp heyran qalghan bolsa kérek, kütküchi qiz mendin soridi "Tamiqimiz tétidimu?" men chöchüp béshimni kötürdüm, "elwette bek mezilik boluptu!" Men balilar ishlitidighan "Mézilik" dégen sözni ishlettim. U méning chet ellik ikenlikimni biliwaldi-de, manga qarap tatliq külümsiridi "Rehmet, daim kélip turung!" "Bolidu, purset bolsila!" Emma tamiqi qimmet bu resturan'gha emdi kélishim mumkin emes idi. Men uning bikar ikenlikini körüp qiziqishimni basalmay soridim. "Siz Indianmu?" U birdem téngirqap turup qaldi-de, andin jawab berdi "Men Meksikiliq, ejdatlirimiz Indian bolsa kérek. "Bughday önglük bu qiz manga shundaq jawab berdi. "Xojayininglarchu, umu Méksikiliqmu? "Shundaq, umu Méksikiliq ..." "Siler qaysi tilni ishlitisiler?" "Biz Ispan tilini ishlitimiz, Bashqilar bizni "Spanishlar" deydu, emma biz Yawropadiki Ispanlargha oxshimaymiz." U toghra dewatatti, bu qizda Yawropa irqigha teelluq héchqandaq izna yoq idi, bughday önglük, közliri chongqur, burni sel yapilaq kelgen bu qiz wetinimizdiki mongghullarni eslitetti. "Xojayininglar Indian tilini bilemdu?" "Bilmise kérek, u daim Ispan tilida sözleydu, xéridarlargha In'gliz tilida sözleymiz". Emdi artuq soal sorishimning orni qalmighan idi. Amérika qit'esidiki shanliq "Maya Medeniyiti"ni yaratqan bu yerlik xelq öz ana tilini pütünley untughan idi!


Amerika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim (3)

2. Qizziqish Izdinish we Munglinish ( dawami )

Her yili 11-ayning axirqi heptisining peyshenbe küni Amérikiliqlarning "Thanks Giving" deydighan bir bayrimi bolup, menisci "Teshekkür Bayrimi" dégenlik bolidu, bu bayram Amérika hökümet bayrimi bolup, hökümet organliri, mektep qatarliq jaylarning hemmisidila 3 kün dem élish bérilidu, bu küni hemme aililerde "Kürke toxo" yéyishidu, emeliyette bu bayram Yawropa köchmenlirining yerlik Indianlargha bolghan "Namaqulluq küni" déyishkimu bolidu. Hélimu ésimde 11-ayning 24-küni bir Amérikiliq sawaqdishimiz bizni öyige "Kürke Toxo" yéyishke chaqirdi, dastixan üstide bu bayram toghriliq gep bolup qaldi. U bu bayram toghriliq toxtilip "Columbu Amérikigha tunji kelginide, ularni acharchiliq azabidin Indianlar qutquzup qalghan iken, ata-bowilirimiz yerlik xelqning qizghin kütüwélishigha érishken, bizning ejdatlirimiz ularning yardimide hayatliqqa érishken, biz bu künni hergiz untumaymiz!" U biz chet ellik oqughuchilargha qarap sözini dawamlashturdi: "Bizning bu yerde érishken barliqimiz eng awal eshu yerlik xelq Indianlargha tewe, köchmenler ularning bu yaxshiliqini hergiz untumaydu!..." U toxtimay sözleytti, Amérikiliqlarning her yili bu künni qandaq debdebilik xatirileydighanliqini, özlirini bügünki bextke érishtürgen yerlik xelqqe bolghan cheksiz minnetdarliqi... eytawur u ata-bowiliri bolghan Yawropa köchmenlirining Indianlargha bolghan cheksiz minnetdarliqini eng güzel ibariler bilen ipadilewatatti... Uning sözlirini anglighanséri ichim pushushqa bashlidi, uninggha öch bolushqa bashlidim, u sözide özlirining Indianlargha bolghan teshekkürinila sözleytti, Yawropa köchmenlirining yerlik ahalilerge bolghan chongqur muhebbitini ajayip zoq bilen bayan qilatti, emma 200 yil burun ata-bowilirining Indianlarni dehshetlik qirghin qilghini heqqide bolsa zadila toxtalmaytti! Özümning uning öyige méhman bolup kelginimni untughan bolsam kérek, uningdin shundaq soridim "Yawropa köchmenliri yeni silerning ata-bowiliringlar Indianlargha rastla eshundaq dostane muamilide bolghanmidi?" U nahayiti sezgürlük bilen manga qaridi "Elwette, kéyinki chaghlarda ata-bowilirimiz bilen Indianlar otturisida sürkilishler bolghan, Jékson dewride "Tinchliq kelishimi" imzalan’ghandin kéyin ular bilen dostane ötüwatimiz, mana hazir Amérika hökümiti her yili Indianlargha tölem puli béridu". U quwluq bilen manga qarap qoydi, bu nazuk témidin u epchillik bilen özini qachurdi, shundin kéyin Indianlar heqqide gep bolunmidi. Heqiqi Indian medeniyiti bilen tonushush pursitige men qishliq tetil mezgilide érishtim. 12- ayning axirqi heptisi mektep "Milad Bayrimi" we "Yéngi Yil" munasiwiti bilen 20 künlük tetilge qoyup berdi, Washin’gitondiki qérindashlirimning qattiq turuwélishi bilen men Washin’gton’gha dem élishqa bardim, yéngi yilni ötküzüpla, ularning renjishige qarimastin, méhmandarchiliqlarni ret qildim-de, bir hepte waqtimni Muzéylarni körüshke ajrattim, her küni etigen ornumdin turattim-de, métrogha olturup, Muzéylarning échilishigha ülgürüp, sheher merkizige kélettim, taki chüshtin kéyin saet 5 bolghiche muzéy arilap kechte hedem ishtin chüshkende métro bilen öyge qaytattim. Muzéylarning hemmisi heqsiz bolup, Kapitol Xoll etrapida idi, "Amérika Tarixi muzéyi","Alem Qatnishi muzéyi", "Sen’et Muzéyi" "Ösümlük Baghchisi" "Linkolin Xatire öyi" qatarliqlarning hemmisige bardim, manga eng tesir qilghini yenila "Indianlar Muzéyi" boldi, bu muzéy esli "Amérika Tarixi Muzéyi" bilen bille bolup, 2004- yili 7- ayda ayrilip chiqip mexsus bir bina sélin’ghan iken. Men mana mushu jaydila özüm heqiqi arzu qilghan Amérika Indianlirining tarixi, turmush aditi, etiqad alahidiliki qatarliqlar bilen tonushtum déyishim kérek, emma til jehettiki qolaysizliqlar méning téximu chongqur chüshinishimge tosalghu boldi désemmu bolidu, lékin axirqi hésabta men yenila özümni qiynap kelgen soalning jawabini bu yerdin tapqan boldum. Muzéy töt qewet bolup, uning sirqi haliti sizge Tagh arisidiki qiya tashlarni eslitetti, Muzéy aldida qomushlar bilen oralghan bir kölchek bolup, kölchekte yawa ördekler üzüshüp yüretti (Deslep kelginimde bu ördeklerni öy ördeklirimikin dégen idim, emma bir küni muzéy taqalghan chaghda, bu ördeklerning top-topi bilen etraptiki qarighaylar we igiz binalar üstige qarap uchup ketkinini körüp heyran qaldim, bular esli yawa ördekler iken emesmu! Bu ördekler sheher muhitigha obdanla maslashqan idi. Muzéyning 1- qewiti we 3- qewitide kinoxana bolup, bu jayda Indianlargha ait filimler heqsiz qoyulidiken; 2- qewitide kutupxana bolup, Indianlargha ait barliq yazma we éléktironluq qollanmilarni bu jaydin körüsh mumkin iken; 2- qewetning yérimi we 4-qewette mexsus Indianlargha ait maddi buyumlar we ularning tarixi, örp-aditi, étiqad alahidilikliri bayan qilin’ghan sinalghu filimliri qoyulidighan bolup, Amérika hökümiti öz waqtida qanliq qirghin qilghan, rehimsizlik bilen munbet zéminlirini tartiwalghan,hala bügün’ge kelgende yoqilish girdabigha bérip qalghan bu kishilerge alahide méhribanliq körsitip, ularning medeniyitini teshwiq qiliwatqandek qilatti. "Indianlar Muzéyi"da men eyni yillardiki Yawropa köchmenliri bilen Indianlarning munasiwiti heqqidiki bezi tarixiy matériyallargha érishtim disemmu bolidu. Amérika qit'esidiki yerlik qebililer esli 500 din ashidighan bolup 1492-yili Kolumbu we uning hemmrahliri bu zémin'gha qedem basqinida bu yerdiki özgiche ajayip medeniyet, mol bayliq, bolupmu yerlik kishilerdiki tengdishi yoq méhmandosluq ularni qattiq tesirlendürgen. Ene shundin kéyin Yawropaliqlar bu zémin'gha top-topi bilen köchüp kélishke bashlighan. Yillarning ötüshi bilen zidyetmu küchiyip barghan, hayatliq éhtiyaji ular otturisidiki rehimsiz urushni keltürüp chiqarghan.18-esirge kelginide bu urush ewjige chiqqan. Eslidiki 500 qebilidin bu chaghda özining musteqil küchini we medeniyitini saqlap qalalighanlardin Iroquois, Seminoles, Shawnee, Navajo, Lakuta Sioux we Cheyenne qebilisidin ibaret 6 chong qebile qalghan bolup, Anderew Jackson (7-nowetlik Prézidént, 1829-1837) dewrige kelgende Amérika hökümiti ular bilen tinchliq kélishimi imzalighan. Emma otturidiki zémin talishish urushliri dawamliq bolup turghan, uning üstige bu 6 qebile otturisidiki öz’ara ziddiyetler küchiyip bérip ularning küchi barghanche ajizlashqan,19-esirge qedem qoyghinida bolsa ular özlirining xas medeniyitini yoqitip axirqi hésabta köchmenler élip kelgen Yawropa medeniyiti teripidin teltöküs assimilatsiye bolushqa qedem qoyghan, yillarning ötüshi bilen mana bügünki kün’ge kelgende ularning tili we has medeniyiti pütünley dégidek yoqalghan. Ular heqqidiki xatiriler peqet muzéyxanilardila saqlinip qalghan idi.


Amerika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim (4 )

2. Qiziqish Izdinish we Munglinish

( dawami ) Elwette, Amérikida bu yerlik insanlar topi heqqide heqiqeten nurghun tetqiqatlar élip bérilghan, sansiz kitablar yézilghan bolup, hazir bu téma Amérikida unche qizghin témilardinmu emes idi. Amérikiliqlarning Indianlar heqqide köp sözligüsi kelmeytti, köpinche kishiler bu témidin özlirini qachuratti. Washin'gitonda muzéylarni arilap yürgen ashu künlirimde, wetende Uyghurlar arisida xéli közge körün'gen, men tolimu hörmetleydighan bir tarixshunas akimiz méning Amérika Indiyanlirining örp-aditige qiziqiwatqinimni anglap, teshebbuskarliq bilen méni izdep keldi we manga"Indianlar heqqide izdiniwétipsiz, heqiqeten bu tolimu yaxshi téma, ular heqqide menmu jiq izden'gen we Uyghurlargha oxshaydighan bezi mesililernimu bayqighan idim, emma kéyin bu tetqiqatimni pütünley toxtattim! Méningche bu témidin özingizni tarting!" Uning pozitsiyesi xélila qattiq idi, men könglüm bir nersini tuyghandek uninggha qaridim, emma yenila qayil bolmighan halda uningdin qayturup soridum "Némishqa undaq deysiz, men ularning "Shaman Dini" étiqadigha ait mezmunlardin Uyghurlarning xelq arisida saqlinip kéliwatqan, bezi étiqat adetliri bilen tolimu yéqin bolghan nersilerni bayqawatimen, hetta ularning bezi "Shaman Ussulliri" beeyni bizning "Baxshilarning pire oynishi"ning özi iken'ghu?!" "Toghra deysiz, belkim siz oylighandinmu jiq mesililerde ular Uyghurlargha oxshiship kétidu... Emma eger méning sözümni ilik alsingiz bu tetqiqatni toxtiting, ularni chüshen'genséri, ular heqqide bilidighanliringiz qanche köpeygenséri shunche könglingiz yérim bolidu..." U gépining axirini yutuwetken idi. Ikkimizning söhbiti ashundaq köngülsiz ayaqlashqini hélimu ésimde... Mana bügün ularning öz qismetlirini xulasiligen bir kitabni oqup tügettim. Bu kitabni bashlighinimgha bir ay bolghan bolup, bügün toluq tügettim, deslepki künlerde lughetning yardimide chüshenmigen sözlüklerge belge urup, yénigha terjimisini yézip mangghan idim, emma kitabqa bolghan qattiq bérilishim kéyinki chaghlarda uchrighan yéngi sozlernimu tashlap kétidighan haletke yetküzdi, esli yerlik ahalidin bolghan aptorning chongqur hayajan, ajayip semimiylik bilen yazghan her bir jümlisi méni özige qattiq jelp qilghan idi. Bu kitapning aptori T.C.Mc Luhan bolup, U 1971- yili «Touch The Earth» («Zéminni Quchaghlash» yaki «Yerni Tutiwélish» dégen menide terjime qilish mumkin) dégen namda bu kitabni yézip püttürgendin kéyin shu yili Amérikida «Halliday Lithographic Corporation» neshriyati teripidin tunji qétim neshr qilin'ghan, 1972- yili 1-ayghiche bu kitab 6 qétim qayta neshr qilin'ghan bolup, shu yili Amérikiliqlar eng qarshi alidighan kitabqa aylan'ghan, shimaliy Amérika qit'eside Amérika we Kanadada bu kitab eng bazarliq kitab bolup qalghan! Ajayip güzel nesriy til bilen yézilghan bu kitabta Amérikidiki bu yerlik ahale Yawropa köchmenlirining tili boyiche "Indianlar"ning, yéngi köchmenler "Aqlar" teripidin qandaq qirghin qilin'ghanliqi, ularning eslidiki örp-adet we medeniyitining qandaq kemsitilgenliki, ular nechche ming yildin buyan tiriship berpa qilghan barliq bayliqlirining yéngi köchmenler teripidin qandaq bulang-talang qilin'ghanliqi, ular qedirligen ular ezizligen bu zéminnning "Yawropa kochmenliri"ning köplep boz yer échishi, tériqchiliq qilishi netijiside qaqasliqqa aylan'ghanliqi, derexlerning késilip, ular qedirleydighan, téwinidighan "Orman Ilahi"ning, bu zémindin kétip qalghanliqi, ular étiqad qilidighan "Aq bürküt"ning bu zéminni tashlap ketkenliki, ular qedirleydighan, ulargha hayatliq bexsh etken ana derya Missisipi we Amazon deryalirining qandaqlarche apet deryalirigha aylan'ghanliqi,Ular muqeddes bilidighan Rokky téghining toxtimay qézilish netijiside quruqdalghanliqi aptorning qan-yash bilen pütülgen her bir sözide, köngülni lal qilghudek ibariler bilen bayan qilin'ghan idi... Aptor kitabining muqeddimisini shundaq bashlaydu: "Biz ezeldin muhtajliq we acharchiliq azabini tartip baqmighan iduq... Rokky téghi we Missisipi deryasi bizge tügimes béliqlar, shirin méwiler, temlik purchaq, kawa, tatliq üzüm we qonaqlarni béretti... anilirimiz méwilerdin shirin sherbetlerni teyyarlayti... kentlirimiz orman arisida,"Orman Ilahi" ormanliqtiki barliq haywanat uchar qushlarni_Bizning dostlirimizni we bizni öz panahida saqlaytti, biz ashu güzel ormanliqta ana derya boyida, Rokky téghi baghrida qushlarning naxshisigha jör bolup ormanliqtiki dostlirimiz éyiq, yilpizlar bilen dost bolup xatirjem inaq yashayttuq... Biz shunche ghemsiz iduq..." "...Ular keldi.." aqlar "keldi... biz "Kürke toxo "kawipi bilen ularni méhman qilduq,"shaman"lirimiz ularning késilini dawalidi, ularni issiq chedirlirimizgha bashliduq, méhman qilduq, küttüq... ular minnetdar bolup issiq yashlirini töküshti... bu yaxshiliqimizni menggü untumaydighanliqini wede qilishti...Toghra, ular bu yaxshiliqimizni zadila untup qalmidi, 400 yildin buyan her yili "teshekkür bayrimi " ötküzüp kélishiwatidu, 11- ayning 4- küni ular üchün muqeddes kün, ular "Kürke toxo" yéyish arqiliq yerlik xelqlerge bolghan minnetdarliqini hélimu bildürüp külishiwatidu! "...Emma kéyin ular türkümlep -türkümlep bu zémin'gha köchüp kelishti, deslep bizdin olturghudek öy, qorsiqi toyghudek tamaq soridi... biz qonaq, purchaq, kawa, beliq, tügünek bilen ularning qorsiqini toyghuzduq... anilirimiz we ayallirimiz ulargha kendir we qoy yungidin issiq ediyallarni toqup berdi, erlirimiz ulargha kala térisidin issiq chédirlarni qurup berdi... Emma emma ular ormanliqtiki derexlirimizni kesmekchi bolushti... bu derexlerdin heshemetlik öylerni yasaydighanliqini déyishti... biz "orman Ilahi "ghezeplinidu, undaq qilmanglar "déduq, ular unimidi, derexlerni kesti, ot-chöp gül-giyahlarni cheylidi... orman bizning ejdatlirimizning öyliri idi... ejdatlirimiz ormanlar arisida ashu her bir tüp derexte bizge meggülük hemrah idi... ejdatlar rohi qorundi... orman ilahi ghezeplendi, gül-giyahlar yighlidi... ular ormanliqtiki doslirimizni haywanatlarni rehimsizlik bilen owlidi, ularni tutup yéyishke bashlidi... zémin bu qirghinchiliqni kötürelmidi... zimin yash tökti... apet yétip kelgen idi... Biz ularning bu qilmishidin yirgenduq... ulargha deslep nesihet qilduq anglimidi, yalwurduq ular perwa qilmidi, nihayet ular bizge bu zéminni özlirige bérishimizni bu yerdin yiraqqa, yenimu yiraqqa kétishni buyrudi... biz heyran qalduq... ésenkiriduq... ghezeplenduq... zéminimiz üchün, muqqeddes Rokky téghi üchün, orman ilahi üchün, derya animiz üchün ular bilen élishtuq, qanlirimiz derya bolup aqti... ana zéminimiz azab ichide ingridi... biz orman ilahidin yiraqqa, yiraq chöllerge kétishke mejbur bolduq.... Ular bizdin téchliq telep qilishti... bizge yéngi makan, yéngi zimin hazirlap bérishti... emma bizning bu yerni yaqturidighan yaki yaqturmaydighanlighimizni sorapmu qoyushmidi... Bizni mushu jayda mushu yéngi makanda yuwashliq bilen ularning buyruqlirini anglishimizni ulargha sejde qilishimizni telep qilishti... bizge özliri élip kelgen "medeniy el"ning turmush aditini ögetmekchi, özliridek yashihimizni, ulardek zuwanda sözlishishimizni, ulardek ghizalinishimizni telep qilishti..." Kitabtiki her bir jümle, her bir söz yürekni ézetti... shu tap köz aldimgha ana derya Tarim deryasi, Ana makan Teklimakan, Ili deryasi,Tengri téghimiz kélishke bashlidi.Tarim wadisidiki Altunreng toghraqlarning boz yer échilip "kéwez térish üchün késilgen chaghdiki dehshetlik menzire, Qanas köli boyidiki exletke tolghan qarighayliqlar,Telke taghliri ichidiki kolan'ghan méhrigiyah, chüchükbuyilar, qumliship ketken Tarim wadisi, Süyi qurughan Lopnur köli... gewdilinishke bashlidi! Shundaq, bizmu ana deryani muqeddes bilettuq, su ilahigha choqunattuq, chünki u pakliqning simwoli idi, Tengrini muqeddes bilettuq, shunga taghlirimizni qedirlep "Tengri Téghi" dep atayttuq, orman ilahidin eyminettuq, shunga derexlirimizni kesmeyttuq... Towa, oxshumighan millet, ohshimighan medeniyet qatlimi, emma oxshash etiqad, oxshash pishika, oxshshash teqdir!.... Kitabtiki her bir bayan méni özige esir qiliwalghan idi, aptor yéqinqi 200 yildin buyan Amérikida yüz bergen her bir tarixiy weqeni izah sheklide bash qurda bérip, arqidin ashu mezgildiki "Indianlar"ning bu xil qismetlerge bolghan inkasini yazghan idi. Nesir sheklide yézilghan bu eser "Indian"larning qan-yash bilen pütülgen tarixi idi. Ular özlirining néme üchün bu xil qismetke duchar bolghanliqi heqqide izden'gen, buning sewebini tépishqa tirishqan idi. Shundaq, kitab méni özige jelp qiliwaldi. Xiyal keptirim Indianlar turmushidin halqip wetinimge, Uyghur ''elige ketken idi... tarix rehimsiz, u kishilerge her xil qismetlerni ata qilidu, emma kishilerning teqdiri öz qolida, milletning teqdiri, kélechiki öz qolida... Mesile ashu türlük qismetlerge qandaq muamile qilish, duch kéliwatqan, kelkündek yamrap kéliwatqan yat medeniyet aldida özige xas bolghan esli medeniyet, esli étiqatni qandaq saqlap qélish we uni tarix sehnisige mas halda yéngiche roh bilen sughirish mesilisi bolsa kérek.


Amerika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim (5 )

3. Indianlar Bilen Uyghur Ejdatliri Ottursida Qanchilik Baghlinish Bar?

Bir küni men sawaqdishim Elon'gha özümning Indianlar bilen Uyghurlarning étiqad we bashqa jehettiki bezi oxshashliqliri heqqide izdiniwatqinimni sözlep berginimde u qayil bolmighan halda: "Rastmu? Siz ularning ottursida baghlinish bar dep qaramsiz?..." dep sorighan idi. Uning shu chaghdiki qayil bolmighan eshu haliti hélimu köz aldimda turuptu. "Untup qalmang, Amérika Indianliri Sibériyidin kelgen!" Men étiraz bildürdüm, "Qedimqi Sibériye bizning yiraq ejdadlirimiz paaliyet élip barghan zémin!" "Shundaq "Amérika Indianaliri"10 ming yillar ilgiri rastla Sibériyedin kelgen, buni menmu tarix kitablardin oqughan, emma chüshenmeydighinim, Ular bilen silerning Uyghurlarning otturisida zadi qandaq baghlinish bar? Buni ispatlimaq tes, shundaqmu?" "Toghra deysiz, 10 ming yillar ilgiriki insanlar topi bilen hazirqi insaniyet otturisida elwette nurghunlighan sirliq hikmetler yoshurun'ghan, ularni biwasite ejdad we ewladliq munasiwiti bilen baghlighili bolmaydu elwette! Lékin ular ottursidiki, étiqad, turmush aditi we medeniyet jehetlerdiki bezi oxshashliqlar kishini heyran qalduridu. Bu mesile yalghuz menla emes, belki nurghun kishiler qiziqiwatqan, tégige yételmeywatqan sir déyishke bolidu." Shu küni uning yénidin qaytipla udul kutupxanigha bardim. Indianlar tarixi, ularning étnik menbesi heqqidiki kitablarni izdeshke bashlidim. Ulargha bolghan qiziqish méni özige esir qiliwalghan bolup, ular heqqidiki herqandaq maqalini oquyttum. Belkim bu méning ular bilen yiraq ejdadlirimiz otturisidiki oxshashliqni tépip chiqish istikim sewebidin bolsa kérek! Hazirqi zaman medeniyet alimidiki kishiler qedimqi Sibériyeni "Bosh makan" "Yawayilar Zémini"dep qarashmaqta. Eger biz bu makanning 10 ming yillar ilgiri hetta 20 ming yillar ilgiriki "Gheyri Resmi Tarixi" (Epsanilar dunyasi) gha nezer salidighan bolsaq, ularning eyni dewrdiki yashash muhiti bizning diqqitimizni tartidu. Dunya jamaetchiliki teripidin insaniyet medeniyitining böshükliri dep qaralghan "Qedimqi Misir" , "Qedimqi Babil" qatarliq medeniyet yurtlirida Insan özining shanliq medeniyetlirini yaratqinida "Sibériyilikler" elwette özige xas yashash usulini yaratqanliqini, ularning özige xas özgiche medeniyet chembiriki qurghanliqini inkar qilalmaymiz elwette! Ularning hazirqi Ural-Altay tilliri türkümidiki xelqlerning étiqat aditidiki tebietni muqeddes bilish qarishi, Shamanlarning yardimide özliri muqeddes bilip kelgen eshu Ilahlar bilen alaqilishish istekliri, bir-birige tolimu yéqin bolghan folklor epsane -qoshaqliri, qedimqi turmush we ishlepchiqirish aditining, eyni dewr kishilirining psixikisining, ularning bedii qarishining büyük namayendisi bolghan "Qiya tash resimliri"... qatarliqlar bizni oylandurmay qoymaydu. Mana bu insanlar türkümining bir qismi buningdin texminen 10 ming~20 ming yillar ilgiri Asiya bilen Amérikining eng yéqin ikki tumshuqi _"Uzulush" muzluqi arqiliq Alyaska we shimaliy Amérika, kéyinche jenubiy Amérikigha yötkelgen, ular bu zéminda shanliq "Maya medeniyiti" "Olmik medeniyiti" "Teotwakan Medeniyiti” qatarliq ajayip medeniyet tiplirini yaratti. "Tiotwakan medeniyiti"ge tewe bolghan Piramidalarning qurulush uslubi bilen Misir el-ehramning qurulushidiki shu qeder yéqinliqlar, bu yerdiki Tengri namigha sizilghan resimler bilen Fransiyediki "Altamara ghar sizmiliri" "Ispaniyidiki "Rosko Ghar sizmiliri" qatarliqlar otturisidiki shu qeder oxshashliqlar ene shu eng qedimki medeniyet iznaliri bolup, hazirqi zaman alimliri téxiche bular otturisidiki sirliq baghlinishning tégige yételmey ularni "Alem ademliri" "Derijidin tashqiri eqilliq ademler" yaratqan medeniyet dep teripleshmekte. Insaniyet medeniyet qatlimining birinchi irasigha tewe bolghan bu medeniyet izliri "Amérika Indianliri"ning bu zéminning esli igiliri bolghan 100 ligen qebilining ( emeliyette bu zémindiki yerlik qebililer 500 din ashidighan bolup, 19- esirge kelgende bulardin peqet 6 qebilila özining musteqil medeniyet haliltini, millet bolup turush iqtidarini saqlap qalallighan!) özgiche medeniyet milodiyisi déyish mumkin!


Amerika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim (6 )

Emdi ular bilen qedimqi Altay -Ural medeniyet tipige tewe bolghan, qedimqi "Atliqlar Medeniyiti"ning yaratquchiliri bolghan dunya jamaetchiliki teripidin "Hunlar" dep qarilip kéliwatqan yiraq ejdatlirimizni baghlash mumkinchiki bolamdu-qandaq? Sibériyede, Mongghul dalalirida miladidin 3000~1000 yillar ilgiri paaliyet élip bérishqan Altay-Oral tili sestimisi"da sözlishidighan bu xelqler emeliyette hazirqi Türki tilliq xelqlerning ejdadidur. Hunlarning étnik menbesi heqqide gerche hazirghiche talash -tartishlar boluwatqan bolsimu, lékin ularni eshu qedimqi "Sibérliqlar"ning yiraq ewladliri ikenliki heqqidiki qarash yenila birlikke kelgen idi. Buni nurghun tarixchilar öz tetqiqatlirida ispatlashqan idi! Undaq bolsa "Amérika Indianliri" bilen "Hunlar"ning esli ejdadi bir bolushi mumkin dégen xulasini chiqirish imkaniyiti bolamdu- qandaq? Mana bu mesililer taki hélighiche talash-tartish ichide turiwatqan mesililer xalas! Emma méning yenila "Amérika Indianliri" bilen merkizi Asiya xelqlirini baghlighim kélidu


Amerika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim (7 )


4.Indianlar Teqdiridin Tughulghan Hislar

Hörmetlik oqurmen, belkim méni néme üchün Indianlar heqqide toxtimay sözleydighandur dep oylawatqandursiz. Shundaq, méning ular heqqide sözligüm, ularni bilgüm, chüshen'güm we buni wetendiki yash dostlirimgha sun'ghum bar. "Amérika Indianliri" turmushidiki bir alahidilik ular tebietke eng yéqin kishilerdur. Tebietke bolghan hörmet, tebietke bolghan muhebbet, tebietke bolghan sadaqet, tebietke bolghan cheksiz étiqad ularning jismi hem rohigha singip ketken déyishke bolidu! Tebietke bolghan bu qeder méhr-muhebbet ulargha ata-bowiliridin_____Sibériyeliklerdin miras qalghan bolup, ulardiki bu xil étiqad hélimu hem ularning turmushida öz ipadisini tépip turuptu. Ularning hazirqi ewladliri gerche bir pütün mukemmel millet bolup turush imtiyazidin ayrilghan, özige xas tilini yoqatqan halette bolsimu, emma bu kishilerdiki ejdatliridin qalghan eshu xil eqide, roh téxi yoqalmaptu! Tebietke bolghan cheksiz séghinish, muhebbet, étiqat hélimu ularning turmushida öz ipadisini tépip turuptu. Yaq, méningche ulardiki tebietke bolghan étiqad herqandaq bir el, milletke qarighanda shu qeder mukemmel saqlan'ghan iken. Men ularning turmushi hem örp-adetliri teswirlen'gen kitablarni, vidéolarni shundaqla ularning bügünki ewladlirining Amérikida ötküzgen xilmu-xil bayram -murasimliridin buni téximu chongqur his qilishqa bashlidim. Amérikida "Amérika Indianliri"gha ait tor betliridin yüzche bar bolup, men köprek , , <101>. qatarliq 10 gha yéqin tor betlirini ziyaret qilip turimen, bu tor betliride hazirqi Indianlargha ait kündilik xewerler, ularning bayramliri, kündilik paaliyetliri, turmush adetliri, senet paaliyetliri qatarliqlar nuqtiliq tonushturulidu. Morganning «Qedimqi Jem'iyet» dégen kitabida teswerlen'ginidek, ular hélimu Quyashni muqeddes bilishidu; "Ay Ilahi"gha téwinidu; Yultuzlarning jaylashqan ornigha we yötkilishige qarap kishilerning teqdir-qismetlini belgilishidu, bolghusi ishlardin bisharet bérishidu; "Ejdatlar rohi"din medet tileydu; özliri muqeddes dep qarighan Taghlarda "Thagh muekkili"sheripige türlük tebriklesh paaliyetlirini élip baridu; "Orman ilahi" we "Su ilahi"gha atap nezirler qilishidiken. Men tor béketliridin ularning bayramlirigha ait höjjetlik filimlerni körüp turimen. Bultur 7- ayda ularning "pow-pow ussuli musabiqisi"gha ait bir filimni kördüm. Her yili 5- ay mezgilide Kaliforniye shitatidiki Indianlar arisida "Qushlar ussuli" (" Pow-Pow usuli") paaliyiti élip bérilidighan bolup, Herqaysi jaylardin kelgen Indianlar bu shitatqa yighilip ussul musabiqisi ötküzidu, adette bu paaliyet birer hepte dawamlishidiken, men bu ussulning muzika ritimini anglighinimda köz aldimgha bizning Turpanning "Nazirkom ussuli" bilen Qumulning "Toxo ussuli "keldi. Ularning ussul oynighan chaghdiki yasinishi, qiyapiti xuddi "Qizil xoraz"ni eslitetti... Elwette, Qumul rayonida "Toxu ussulini oynighan chaghda kishiler hélimu xorazgha oxshaydighan niqaplarni taqishidu, emma Indianlarda bu ussulni oynighan chaghdiki niqapliri beeyni "Bazghip turghan Xoraz"ning özi déyishke bolatti. Filimni körüp bolghandin kéyin ulargha bolghan qiziqishim téximu kücheydi, shu haman özüm izdiniwatqan "Uyghurlarning Niqabliq ussulliri" ésimge keldi, men Turpanning "Nazirkom ussuli", Qumulning "Toxu ussuli" we Ili déhqanliri arisida hélimu toy-tökün meshreplerde oynilip kélidighan"Jeren ussuli" "Ghaz oyuni" "Töge oyuni""Bürgem lepiri"...qatarliqlardda ipadilen'gen "Tebiet etiqadchiliqi" ésimge keldi..." Bularning esli menbesini sélishturushqa ortaqlashturushqa bolamdu-qandaq?" bu soal kallamgha kiriwaldi we bu heqte izdinishke bashlidim... Belkim, bu heqtiki izdinishimni kéyinrek wetende chiqidighan örp-adetke dair jornallarda élan qilishim mumkin. Uyghurlardiki kündilik turmushta ipadilinip turidighan quyashni we ayni ulughlash; yultuzlargha qarap pal échish; Muqedes taghlargha choqunush; Yada tash eqidisi; Zor derexlerni muqeddes bilish; suni pakliqning nishani qilish; Tupraqni ulaghlash; Tuzni muqeddes bilish, nanni ulughlash; Erwahlar rohigha atap "yagh puritish"... qatarliq étiqad adetlirini "Indianlargha oxshitish " mumkinmu qandaq ?!


Amerika Indianliri Teqdiridin Oylighanlirim (8 )

Hésabsiz soallar méni Indianlar heqqide izdinishke, ular bilen Uyghurlarning turmush adetliri otturisidin melum baghlinishlarni tépip chiqishqa ündeytti. Men oqup tügetken kitabni qayta qolumgha aldim, aptorning bayanidin burun sitat süpitide bérilgen "Yawropa Köchmenliri"ning "YerlikMilletler"ni qirghin qilghan, basturghan waqti heqqidiki bayanlarni qayta oqushqa bashlidim. Oqughanséri, ularning eyni chaghda duch kelgen qismetlirimening shunche hisdashliqimni qozghaytti, aptorning köz-yashliri bedilige pütken her bir jümlisi yürek tarimni chéketti, her bir bayani méni öz yurtumgha élip kétetti, millitim béshidin ötküzgen tarix sehipiliri köz aldimda gewdilinetti. "Uyghurlarni bügünki haletke qaldurghan nerse zadi néme?" "Uyghurlar néme üchün dunya xelqi bilen teng qedemde mangalmaywatidu?" "Uyghurlarnéme üchün pen-téxnikida dunyada yétekchilik orun'gha ötelmidi?" " Eyni yilliri da yétekchi orunda turghan Uyghurlar néme üchün hazirqi weziyette shu qeder passip haletke chüshüp qaldi?" "Uyghurlar eqliy jehette bashqilardin töwenmu?" "Uyghurlar muteessipmu? " "Uyghurlarda izdinish rohi kemchilmu?" "Uyghurlarda yéngiliqni qobul qilish xahishi rastinla ajizmu?" "Qosh tilliq maarip oqutushi Uyghurlarni yéngiche tereqiyat yönülüshige bashlap kirelemdu?..." Nurghunlighan tegsiz soallar méni lerzige salatti... Amérika qit'esige Yawropa köchmenliri kélishtin ilgiri yerlik xelqler ormanlar qaplan'ghan bu zéminda "Orman Ilahi", "Tagh muekkili" "Su ilahi"... qatarliqlarning panahida, "Shaman"larning ilahi naxshilirigha jör bolup, eshu tügimes bayliqlarni ata qilghan bu munbet zéminda xatirjem yashighan idi... Bu xil xatirjem, bayashat turmush, ularni ghemsiz, öz nésiwisige shükri qilidighan qanaetchan, horun, hetta hoshyarliqini yoqatqan eshundaq bir haletke keltürüp qoyghan, shunga ular Kolombu bu quruqluqqa yétip kelginide uni eziz méhmini süpitide qarshi alghan, u we uning dostlirini eng shirin taamlar bilen, cheksiz hörmet we iptixar ichide méhman qilghan, ular élip kelgen ajayibatlar ularning eqlini lal qilghan, ularni öz tengriliri ewetken "Muqeddes Kishiler" dep béshida kötürgen... Nihayet, yillar ötüp Kolumbuning dostliri uning izini bésip bu zémin'gha köplep kélishke bashlighan,yerlik kishiler yenila shu qeder méhmandostluqi bilen ularni qarshi alghan, ulargha panahliq jay bergen, ulargha ajayip semimiy dostluq muhebbetlirini yetküzgen!! Lékin, bu "Köchmenler" axirqi hésapta ularni ümidsizlendürüshke bashlighan, hetta axiri ular muqeddes bilgen nersilerni weyran qilishqa bashlighan... hetta ularni bu zémindin köchüshke, chöllerge kétishke mejburlighan! Aptor bu heqtiki bayanini shundaq yazidu: "Rehmet sizlerning bu zémingha qedem basqiningizlargha, bizge hem yéngi makan tépip bergininglargha alemche teshekkür! Emma, biz yéngi makan, yéngi zémin'gha muhtaj emesmiz!! ("We thank you coming here to talkto us in a way......We want this place and not any other....") " Biz üchün bashqa héchqandaq jay yoqtur, biz séning bizge bashqa zémin bérishingge muhtaj emesmiz" ("There is no other place for us. We do not want you to buy any other place.") Shundaq, lékin ular axir yenila öz zéminliridin, munbet yerliridin, ormanliridin, muqeddes taghliridin, ana deryadin ayrilip qalghan, ularning "orman ilahi" "thagh muekkili" "ana derya" ormanliqtiki "ejdatliar rohi" ularni qoghdap qalalmighan... Amérikining shu chaghdiki yerlik hökümiti, prézidénti ularni "tinchliq shertnamisi"ge qol qoyushqa mejburlighan, 1833- yili "Amérika hökümiti" bilen "Yerlik Qebililer ittipaqi"otturisida kélishim imzalinip, ular mejburiy halda gherpke yenimu gherpke köchüshke mejbur bolghan, emma eyni chaghda yerlik xelqler buninggha bolghan qattiq naraziliqini ipadiligen. "Let the Government be glad and proud. It can kill us.We do not fight. We do what it says. If we cannot live here, we want to go into the mountains and die. We do not want any other home."... Elwette, Amérika hökümiti, Yawropa köchmenlirining kéyinki ewladliri __ bügünki "Amérika xelqi" Indianlardin kechürüm soridi, ulargha özlirining eshu yolsizliqliri, hem qirghiliqliri üchün namaqul bolushti! Lékin erzimdu?! Bu qebililer, Amérikining esli xojayinliri, dunya medeniyitining yene bir qismini yaratqan, tilsimliq dunyasi ichide özgiche étiqat, medeniyet chembirikini qurghan yer sharining yene bir yérimning xojayinliri bolghan 100 din artuq qebile, 100 din artuq til, özgiche étiqat, özgiche ang, özgiche medeniyet qatlimi mushundaq weyran boldi! Bu dunya xezinisi üchün zor bir öksüs, insaniyet medeniyitidiki zor bir yoqitish idi! Dunya elliri buni chüshinip yetkinide, alem sirliri heqqidiki tetqiqatini chongqurlashturghinida, özlirining esli medeniyetini , yiltizini izliginide, bu xil esli medeniyet yiltizini qézip chiqishqa muhtaj bolghinida, bu medeniyet pütünley weyran bolghan, hetta yoqalghan idi.... Mana bu menggü toldurup bolghili bolmas bir boshluqtur. Shundaq, Indianlar dunyaning yene bir medeniyet alimide özige xas medeniyet chembirikini qurghan, özige xas étiqadqa ige bolghan bu insanlar topi mana mushundaq pajielik halda özining bu medeniyet dunyasidiki millet bolup mewjut bolup turush nésiwisidin mushundaq ayrilip qaldi! Elwette bu xil yoqitish peqet ulargha nisbetenla yoqilish teqdiri bolup qalmastin, belki Amérika qit'esining yéngi xojayinliri "Yawropa Köchmenliri" üchünmu bir zor yoqitish bolup qalghan idi. Dunya medeniyiti rengga-reng medeniyet idi, dunyadiki étiqad özining köp xilliqi, özgichiliki, xasliqi, sirliqliqi... bilen tilsimlargha tolghan bu medeniyet alimimizde julalinip turatti; Insaniyet özining eshu xil bir-birige oxshimighan medeniyet, étiqad, til, psixika... we yene qandaqtur xisletliri bilen möjizatlar dunyasida julalinip turatti... Epsus, epsus... insaniyet bu hikmetni chüshinip yetkinide, Amérikining yéngi xojayinliri bu zéminda Indianlarning eshu "yerlik kishiler" __ bu zéminning esli xojayinlirining bolmisa bolmaydighanliqini chüshinip yetkinide, öz xataliqlirini tonughinida, öz qilmishliri üchün ökün'ginide bolsa, bu zéminning esli igiliri qutquzup bolghili bolmaydighan derijide shu qeder xarablashqan, shu qeder chüshkünleshken idiki, ular emdi özlirining kimlikini, özlirining bu zémindiki hoquqliri hem mejburiyetlirini alliqachan untup ketken, esli zatini bilmes bolghan, étiqadini yoqatqan, telwileshken, ümidsizleshken haletke yetken idi! Eyni dewrde bu zéminda ular yaratqan tilsimliq medeniyet tilsim boyiche qélip qaldi. Mana emdi ular yasighan büyük imaretler __ El-éhramlar, qesirler; Insaniyetning hazirqi medeniyet alimide téxi wujutqa chiqmighan, alem sirliri mujessemlen'gen sirliq resimler, heykeller; ularning özige xas étiqadi we bu étiqadning menbesi; ular yaratqan shanliq medeniyet tarixi... Özining kimliki, özining eslini izdewatqan bügünki medeniyet alimidiki kishiler üchün menggü échilmas sir bolup qalghan idi! Chünki "Yawropa köchmenliri" eyni chaghda köz aldidiki eshu paydisi üchün, bu zémin üchn, özining toymas nepsi üchün ularni rehimsizlerche dehshetlik qirghin qilghan, Missisipi we Amazon deryalirigha ularning qéni sel bolup qoshulghan, Rokky taghliri arisida ularning échinishliq eks sadaliri qalghan; Michigan köli boyida ularning tügimes naliliri béliqlarning hisdashliqini qozghighan; ularning muqeddes ilahliri "Orman ilahi" "Tagh muekkili" "ejdatlar roh" liri ularning nalilirige chidimastin ah urghan idi.... emma "orman ilahi"ularni qutquzup qalalmidi, "Tagh muekkili" ulargha yardem bérelmidi; Missisipi deryasi ularning qanlirida tolghinip aqti... Shundaq, esli ularning hemme némisi bar idi, ular bayashat idi, ular shad-xoram bextlik idi, ular héchnémige muhtaj emes idi, ular ghemsiz idi; ular héchkimgimu yalwurmayti, mushu zéminda "orman Ilahi"ning panahliqida "ejdatlar rohi"ning medet bérishi we hemrahliqida erkin yashaymiz dep oylishatti... Mana bu halet ularni ghemsiz qilip qoyghan, rahet-paraghet ularni horun qilip qoyghan, esirler boyi dawamlashqan tinch hayat ularning hoshyarliqini yoqatqan; Insaniyet medeniyet alimidin yiraq bir qutupta yashawatqan bu aqköngül, méhmandost kishiler shunchilik bixutlashqanki, özlirige xewpning yéqinlap kéliwatqinini esla sezmigen, uyqu ichide shirin chüshlirini körüp bixiraman yashighan! Aqiwet, aqiwet ular hemmidin ayrilip qaldi! Qisqighina 200 yil ichide ular medeniyet alimidin yitip ketti! Ularning barliqigha ige bolghan achköz qérindashliri bu zéminning "yéngi xojayinliri" öz xataliqliri üchün ulardin yénishlap kechürüm sorighinida, ularni bu medeniyet alimige chillighinida ularning rohi "Rokky taghliri" arisida ejdadlirigha hemrah bolghili ketken idi; Ularning qépqalghan ewladliri shunchilik chüshkünleshken, xaraplashqan idiki, ularni chaqirsimu angliyalmighudek, yölisimu ornidin dest turalmighudek halette qalghan idi! Indianlarning qan-yashliq tarixini bilginimdin kéyin, shu heqiqetni chüshinip yettim. Hayat rehimsiz, u riqabetke tolghan bolidu. Yaratqan igemmu "Yaritish mendin, yarilish özüngdin!" dégen iken, tebiet séxiyliq bilen kishilerge alemche bayliqlarni ata qilghan halettimu, kishiler uni qedirlimise, uni qandaq qoghdashni bilmise, öz nésiwisige shükri qilish bilenla ötse, haman bir küni bashqilar uni sizning qolingizdin tartip kétidu... Bu dunya riqabetke tolghan dunya, u sizdin izdinishni, özingizni bilishni, özgilerni hem chüshinishni, jahan hikmetliri heqqide izdinishni, medeniyet alimi bilen teng qedem tashlishingizni telep qilidu; Bu dunya özgermes duinya emes! U özgirip turidu, yéngilinip turidu. Uning igiliri insaniyet özining tirishchanliqi bilen uni özgertidu, yéngilaydu... Emma gep shu yerdiki, kimning eqlini baldurraq ishqa sélishida, bu beygide kimning ozup chiqishida, xalas!